شارى هه‌ولێر لە یادداشتی گەڕیدە ئه‌وروپاییەكاندا لە سەدەی نۆزدەهه‌مدا – SUE Conferences

شارى هه‌ولێر لە یادداشتی گەڕیدە ئه‌وروپاییەكاندا لە سەدەی نۆزدەهه‌مدا

 شارى هه‌ولێر لە یادداشتی گەڕیدە ئه‌وروپاییەكاندا لە سەدەی نۆزدەهه‌مدا

(لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كه‌ له‌ بارودۆخى ئاوه‌دانى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى)

د.كامران محمد حاجى

به‌شى مێژوو-كۆليژى ئاداب-زانكۆى سه‌لاحه‌ددين

Kamaran.haji@su.edu.krd

كليلى توێژينه‌وه‌: شارى هه‌ولێر، گه‌ڕيده‌كان، قه‌ڵا، مناره‌، جوله‌كه‌كانى هه‌ولێر.

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.014 

پوخته‌

   بايه‌خى گه‌شتنامه‌كان و ئه‌و سه‌رنج و تێبينيانه‌ى گه‌ڕيده‌كان تۆماريان كردووه‌، كه‌ره‌سته‌يه‌كى گرنگن بۆ رووناكى خستنه‌ سه‌ر لايه‌نه ‌شاراوه‌كانى مێژووى كورد. به‌تايبه‌ت له‌باره‌ى ئه‌و ماوه‌ مێژووييانه‌ى كه‌ زانيارييان له‌باره‌وه‌ كه‌مه‌. بۆيه‌ ده‌كرێ تێبينى و سه‌رنجى گه‌ڕيده‌كان، دواى‌ وردبينيكردنيان، ببنه‌ كه‌ره‌سته‌يه‌كى باش بۆ ئه‌نجامدانى توێژينه‌وه‌.

   هه‌ر له‌ سۆنگه‌ى بايه‌خى گه‌شتنامه‌كانه‌وه‌ بوو، ئه‌م بابه‌ته‌مان به‌ناونيشانى(شارى هه‌ولێر له‌يادداشتى گه‌ڕيده‌ ئه‌وروپاييه‌‌كاندا له‌سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مدا/ لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كه‌ له‌ بارودۆخى ئاوه‌دانى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى‌) وه‌كو بابه‌تى توێژينه‌وه‌ هه‌ڵبژارد.‌  دواى نووسينى پێشه‌كييه‌ك بۆ بابه‌تى توێژينه‌وه‌كه‌، توێژينه‌وه‌كه‌مان بۆ سه‌ر سێ ته‌وه‌رى سه‌ره‌كى دابه‌ش كردووه‌‌. له‌ته‌وه‌رى يه‌كه‌مدا تيشكمان خستۆته‌ سه‌ر سه‌رنج و زانيارييه‌كانى گه‌ڕيده‌كان له‌باره‌ى بارودۆخى ئاوه‌دانى شارى هه‌ولێر. لە تەوەری دووەمیشدا سه‌رنج خراوەتە سەر بارودۆخى ئابووری شارەكە، لێرەشدا تێبینی و زانیارییەكانی گەڕیدەكانمان خستۆتە روو كە لەبارەی سێكتەرەكانی كشتوكاڵ، بازرگانى، پيشه‌گه‌ريى و پیشەكانی تردا نووسیویانە. هەرچی تەوەری سێیەمە، ئەوا تەرخانكراوە  بۆ خستنەڕووی بارودۆخی كۆمەڵایەتی شاری هه‌ولێر، لێرەدا زانیاری و تێبینییەكانی گەڕیدەكانمان لەبارەی ژماره‌ و پێكهاتەی دانیشتوان، گوزەرانی خەڵك، هه‌لومه‌رجى ته‌ندروستى و ئاستى رۆشنبيرى ، داب و نەریتە باوەكان و هيتر خستۆتە ڕوو.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

ليستى سه‌رچاوه‌كان

يه‌كه‌م/ به‌ڵگه‌نامه‌ى بڵاوكراوه‌:

-مراد، د.خلیل علي، 2015، دفتر تحریر مفصل وإجمال ولایة اربیل، 949ه/1542م، مطبعة حاج هاشم، اربيل.

دووه‌م/گه‌شتنامه‌كان:

أ_به‌زمانى كوردى:

-ئاشنا، ئومێد (وه‌رگێڕ) ، 1998، گه‌شته‌كه‌ى فره‌يزه‌ر بۆ كوردستان و ميسۆپۆتاميا ساڵى 1834 ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى تيشك ، سلێمانى.

– رێتۆرێ، ژاك، 2008، گه‌شتنامه‌ى مسيۆنێرێك بۆ ناوچه‌كانى كه‌ركوك و سليمانى ساڵى1878 ، وه‌رگێڕانى: د.نه‌جاتى عه‌بدوڵڵا ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى شڤان ، سلێمانى.

-ريچ، كلوديوس جه‌يمس، 2012، گه‌ششتنامه‌ى ريچ بۆ كوردستان 1820 ، وه‌رگێڕانى: محه‌مه‌د حه‌مه‌ باقى، چاپى چواره‌م ، چاپخانه‌ى خانى ، دهۆك.

-عه‌بدولڵا، نه‌جاتى(وه‌رگێڕ) ،2015،  سه‌فه‌رنامه‌ى وليه‌م هيوود بۆ كوردستان ساڵى1817، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ، هه‌ولێر.

– عه‌بدولڵا، د.نه‌جاتى(وه‌رگێڕ) ، 2009، گه‌شتنامه‌ى‌ پۆژۆلا بۆ كوردستان ساڵى 1837 ، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ، هه‌ولێر.

ب-به‌زمانى عاره‌بى:

-الأمين، محمود حسين(المترجم)، 1968، رحلة نيبور الى العراق في القرن الثامن عشر، بغداد.

_اوليفييه‌، 1988، رحلة اوليفييه‌ الى العراق1794-1796، 1988، ترجمة:يوسف حبي، مطبعة المجمع العلمي العراقي، بغداد.

-بكنغهام، جمس، 1969، رحلتي الى العراق سنة 1816، ترجمة:سليم طه‌ التكريتي، مطبعة اسعد، بغداد.

-ريفادينيرا، ادولفو، 2009، من سيلان الى دمشق ، ترجمة: صالح علماني ، الطبعة الاولى ، دار اامدى للثقافة و النشر ، بيروت.

-حداد، بطرس(المترجم) ، 2011، رحلة دوبريه الى العراق(1807-1808م) ، بيت الوراق للطباعة و النشر ، بغداد.

-المحامي، عباس العزاوي(المترجم) ، رحلة المنشيء البغدادي ، شركة التجارة و الطباعة المحدودة ، بغداد.

ج-به‌زمانى ئينگليزى:

 

– Geary, Grattan, 1878, Through Asiatic Turkey. Narrative of a Journey from Bombay to the Bosphorus,Vol. II, Gilbest and Rivington, London.

– Southgate,  Horatio, 1840, Narrative of a tour through Armenia Kurdistan, Persia, and Mesopotamia, vol.II, brand bury and Evans, London.

– Rassam, Hormuzd, 1897, Asshur and the land of Nimrod , Eaton and Mains , New York.

– Benjamin, J. J., 1863, Eight Years in Asia And Africa from 1846-1855,Hanover.

– Fletcher, J. P., 1850, Notes from Nineveh and Travels in Mesopotamia, and Assyria, and Syria, Philadelphia.

-kinneir, John Macdonald, 1813, A Geographical Memoir of the Persian Empire, Accompanied by a Map ,John Murray , London.

-Newman John. P, 1876, The Thrones and Palaces of Palaces of Babylon and Nineveh a Thousand Miles on Horseback, New York.

-Locher, A., 1889, With  Star and Crescent, Aetna Publishing Company, Philadelphia.

– Hillel, Rabbi David D’ Betii, 1832, The Travels of  Rabbi David D’ Betii Hillel, from Jerusalem, Through Arabia, Koordistan, Part of Persia, And India, To Madras, Madras.

– Ward, William Hayes, 1886, Report on the Wolfe Expedition to Babylonia 1884-1885, London.

– Ainsowrth, William, 1868, Report of a Journey from Bagdad to Constantinople via Kurdistan (1837) , In: Francis Rawdon –_Chesney, Narrative of the Euphrates Expedition carried on by order of the British Government During the years 1835, 1836, and 1837, Spotts Wood and Co., London.

-Tyler W. S., , without date, Memoir of Rev.Henry Lobdell, Late Missionary of the American Board at Mosul, Boston.

دبه‌زمانى فڕه‌نسى:

– Nijeholt, Chevalier Lycklama, Voyage en Russie , au Caucase et en Perse , dans  la Mésopotamie, le Kurdistan , la Syrie , la Palestine et la Turquie , exécute pendant les années . 1865 . 1866 , 1867 et 1868 , Vol: IV , Paris.

-Gardanne, 1809, Journal D’un Voyage dans la Turquie-D ‘Asie et la Perse fait en 1807-1808, Paris, 1809.

-Hoefer, M. Fred, 1878, Chaldee, Assyrie, Medie, Babylonie, Mesopotamie, Phenicie, Palmyrene, Paris.

– Coste, P. X. Coste, 1878, Mémoires d’un Artiste, Notes et Souvenirs de Voyages (1817-1877), Marseille.

-Oppert, Jules, 1863, Expédition Scientifique En Mésopotamie Exécutée par Ordre du Gouvernement de 1851-1854, Tome: I, Paris.

-Rousseau, Description du Pachalik de Bagdad, Paris, withoute date.

سێيه‌م/ كتێب:

أ-به ‌زمانى كوردى:

-قادر، مه‌هدى محه‌مه‌د، 2008، هه‌ولێر له‌ نێوان ساڵانى1914-1930، ده‌زگاى به‌درخان، هه‌ولێر.

-عه‌بدوڵڵا، د.نه‌جاتى، بيبلۆگرافياى كوردناسى/كورد و كوردستان له‌ سه‌رچاوه‌ ئينگليزييه‌كاندا، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى حاجى هاشم، هه‌ولێر.

– عه‌بدوڵڵا، د.نه‌جاتى، 2009، بيبلۆگرافياى كوردناسى كورد و كوردستان له‌ سه‌رچاوه‌ فڕه‌نسييه‌كاندا ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ،  هه‌ولێر.

ب-به ‌زمانى عاره‌بى:

-براور، اريك، 2009، يهود كردستان، ترجمة:شاخوان كركوكي و عبدالرزاق بوتان ،دار آراس ، اربيل.

-حسين، محسن محمد، 2014، اربيل في العهد الأتابگي، اربيل.

-مجموعة من اساتذة الجامعة، 2012، أربيل/ دراسة تأريخية، الطبعة الاولى، مطبعة آراس، اربيل.

ج-به‌زمانى ئينگليزى:

Cyprus and Asiatic Turkey A Handy General  Description of our Eastern Protectorate from the English Cyclopedia, 1878, London.

-Dikson, E. D., 1894, The Outbreak of Cholera in Mesopotamia and Syria in 1889, 1890 and 1891, In: Transections of the Epidemiological Society of London, vol.xiii, Press, London.

– Wilson, Charles, 1895, Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, John Murray, London.

د_به‌زمانى فڕه‌نسى:

-Cuinet, Vital, 1891, La Turquie D, Asie; Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’ Asie Mineure,  Tome  Deuxième Ernest Leroux, Paris.

ه-‌به‌زمانى ئه‌ڵمانى :

-Petermann, A., Mittheilungen uus Justus Pertees’ & EO & Repiischer Anstalt ober Wichita N’eue Erforschungen aus dem Gesmmtgebiete der Géographie, Berlin.

-Ritter, Carl, 1840, Die Erdkunde im Verhaltniss zur Natur, Berlin.

و-به‌ زمانى ئيتاڵى:

-P. M. Giuseppe Campanile, 1818,  Storia Della Regone Del Kurdistan e Delle Sette Di Religione Ivi Esistenti, Napoli.

چواره‌م/توێژينه‌وه‌:

أبه‌زمانى كوردى:

-هه‌روتى، د.سه‌عدى عوسمان ، 2018، لاپه‌ڕه‌ پڕشنگداره‌كانى مێژووى هه‌ولێر له‌سه‌رده‌مى عوسمانيدا، مجلة قه‌ڵاى زانست العلمية، المجلد(3)، العدد(4)، خريف.

ببه‌زمانى عاره‌بى:

-قادر، د.جبار ، 2018، اربيل في السالنامات العثمانية، مجلة الأكاديمية الكردية، عدد‌(26)، اربيل.

ج-به‌ زمانى ئينگليزى:

_ Perkins, Justin, 1850, Journal of a tour from Oroomiah to  Mosul, through Kurdish Mountains, and a visit to the Ruins of Nineveh, In: Journal of the American Oriental Society, Second Volume, May 24, New York.

Jewish Intelligence, and monthly account of the proceedings of the London Society for Promoting Christianity amongst the Jews, vol:XIV,1848, London.

Missionary Herald, vol:xlvii, Boston,1851.

– Shiel J., 1838, Notes on a Journey from Tabriz, through Kurdistan, via Van, Bitlis, Seert, and Erbil, to Suleymanyeh in July and August, 1836, In:The Journal of the Royal Geographical Society of London”Magazine”, vol: Eight, Clowes and sons, London.

د- به‌زمانى فڕه‌نسى:

– Cle’ment, A., 1866, ”Excursion dans le Kurdistan Ottoman méridional; de Kerkouk a’ Rawanduz en 1856”, In: Mémoire de la Société de Géographie de Genève, Genève.

Leave a Reply

Your email address will not be published.