ZIMAN Û ŞÊWAZA DÎWANA SEYID ELIYÊ FINDIKÎ

(PP 91 – 113)

 Muhammed İkbal DENİZ

Öğr. Gör. Zanîngeha Bîngolê, Mamosteyê Beşa Ziman û Edebiyata Kurdî,  mideniz@bingol.edu.tr

Published: 29/10/2020

DOI: http://doi.org/10.31972/jickpll19.07

Kurte

Ziman û şêwaz, xisûsen di berhemên edebî de çi di afirandina berheman de be çi di xemilandina vegotinê de be, pir bandoreke mezin li ser edebiyatê dikin. Helbestvan û nivîskar bi xêra ziman û şêwazê xwe didin nasîn û taybetmendiyên xwe kifşe dikin. Em li gorî ziman û şêwaza helbestvan, wî û berhema/ên wî ji hev cuda dikin û teknîka vegotina wî dinasin.

Helbestvanê Kurd, Seyid ʻEliyê Findikî jî ji ber ku Kurd bûye bi zimanê zikmakî dîwana xwe nivîsiye. Em dibînin ku di dîwanê de ẋeynî du menzûmên ʻErebî û menzûmeke Farisî, hemî menzûm bi Kurdî (Kurmancî) hatine nivîsîn. Di helbestên wî yên Kurdî de jî bandora zimanê ʻErebî, Farisî û Tirkî tê dîtin. Ji ber ku di dîwanê de mebest ji lîrîzmê zêdetir şîret û rexne ye; zimanê dîwanê jî sade û fehmbar e. Ev yek fehm kirinê hêsan dike û yekîtîyê bi xwendevana ve peyda dike.

Şîretên miellif ku gelek caran li nefsa xwe dike jî taybetiyeke pir girîng e. Helbesta xwe ya yekemîn, duyemîn, sêyemîn, çaremîn, pêncemîn, hevdehemîn û bîst û nehemîn de jî heman rewş tê dîtin. Ẋeynî vê yekê, îfadeyên henekî ku hin caran bi kar anîne jî balkêş in. Di dîwanê de baweriyên gel, gotinên pêşiyan û xasma jî biwêj pir in. Ji bilî vê di helbestan de bikaranîna hunerên beyanê(teşbîh, isti’are, te’rîz, mecaz û kinaye)henin. Şêwaza tehkiyeyê(çîrokî gotin) jî dide nîşan ku Seyid ʻEliyê Findikî ji edebiyata gelêrî jî haydar bûye.

Bêjeyên Sereke: Dîwan, Ziman, Şêwaz, Helbest, Seyid Eliyê Findikî

Read Full Paper

Çavkanî

Pirtûk:

Aydogan Mistefa, Rêbera Rastnivîsînê, weş.Rûpel, Çap.1., İstanbul 2012.

Erzen, M. Said: Dünden Bugüne Erzen Ailesi, weş. Kilim, İstanbul 2007.

Kocakaplan, İsa: Açıklamalı Edebi Sanatlar, weş. Türk Edebiyatı Vakfı, İstanbul 2014.

Saraç, Yekta: Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, weş. Gökkubbe, Çap.13., İstanbul 2015.

Seyid ‘Eliyê Findikî: Dîwan, weş. Nûbihar, İstanbul 2012.

Tahir-ül Mevlevî: Edebiyat Lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1994.

Turan, Abdulbaki: Melayê Cizîrî Divanı ve Şerhi, weş. Nûbahar, İstanbul 2010.

Ferheng:

Bingöl, Abdulkadir: Gotinên Pêşîyan û Biwêj, weş. Na, İzmir 2014.

Borak, Mustafa: Ferhenga Biwêjan, weş. Enstîtuya Kurdî, Çap.1., Stenbol 2005.

Farqîni, Zana: Ferhenga Kurdî-Tirkî, weş. Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol 2007.

Karataş, Turan: Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, weş. Yedigece, İstanbul 2001.

Kürtçe-Türkçe Cep Sözlüğü, weş. Doz, Çap. 5., İstanbul  2012.

Sami, Şemseddin: Kamus-ı Türkî, (Osmanlıca Tıpkıbasım), weş. Çağrı, İstanbul 2006.

Gotar û Hevpeyvîn:

Açar Zafer-Ertekin M. Zahir: “Di Kurmancî de Cotpeyv û Cureyên Wan”, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, c.1, j.1, r. 82-92. Çile 2015.

Ertekin, M. Zahir: “Naveroka Helbestên Seyid ʻEliyê Findikî”,Uluslararası Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu, weş. Mardin Artuklu Üniversitesi, İstanbul 2012.

Gökçe, Cüneyt: “Seyyid Ali Findikî ve Divân’ı” İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu, weş. Beyan, İstanbul 2008.

BANDORA FARİSÎ Dİ EDEBİYATA KURDÎ YA TESEVVİFÎ DE

(PP 76 – 90)

Profesorê alikar. Abdulcebbar KAVAK

Zaningeha Agri İbrahim Çeçen, Fakulteya Zanistên İslamî, Beşa Tesevvifê

akavak@agri.edu.tr

Agri/Turkiye

Published: 29/10/2020

DOI: http://doi.org/10.31972/jickpll19.06

Kurte

Terîqetên ku bi destpêkirina sazkirina tesevvufê di cihana İslamê de derketin, di nav Kurdan de jî belav bûn. Tekkeyan ku cihê perwerdehiya tesevvufê bûn, di heman demêde bûne navendên sereke yên çalakiyên zanistî û wêjeyî yên girêdayê tesevvufê. Van çalakiyên edebî hêdî hêdî vedigerin nav tevgerek bi navê “Edebiyata Tesevvifê yan Edebiyata Tekyeyê”. Zimanê bingehîn ê vê tevgerê Farisî bû. Civakên cüda ên misilman ku zimanê dayikê wan ne Farisî bû, van jî bi karanîna Farisî re demek dirêj berdewam bûn.

Kurd, ji hela erdnigariya xwe ve di nav çandên Ereb, Farisî û Tirkî de cîh digirin. Ji ber vê yeke, Kurd bi çandên van civakên misilman ên kul i dora wan  re têkilî danîn. Piştî ku bûne misilman, Kurd di mizgeftan û medreseyan de ji bo fêrbûna Quranê û ehkama olî bi Erebî li hev ketin. Ji hela Farisî ve mîna civakên din di edebiyatê de di bin bandora Farisî de man.

Ji sedsala şazdehan dema ku Edebiyata Kurdî ya Tesevvifî pêşkeftinek mezin nişan da, bandora zimanê Farisî kêm bû lê bi tevahî winda nebû. Bandora Farisî di nav Divan û helbestên gelek helbestvanan wekî Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran, Ehmedê Xanî, Mewlana Xalid Şehrezorî, Mewlewî, Mehwî, Şêx Reza Talabanî, Xelife Yusuf, Evdirehman Extepî de tê hest pê kirin.

Di vê xebatê de, dê helbestên Farisî yên ku ji aliye helbestvanên naskirî ve di varê Edebiyata Kurdî ya Tesevvifî de hatiye nivisandin û bandora Farisî li ser van helbestan, werin gotûbêj kirin.

Peyvên Sereke: Edebiyata Kurdî Ya Tesewifî, Farisî, Sûfiyên Kurd, Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Mewlana Xalid Şehrezorî

Read Full Paper

Çavkanî

Abdulvahid, Gulsume Cemîl, Kurdistan fî ahdi’s-Sasaniyyîn, Matbaatu Wizareti’t-Terbiye, Hevlêr 2007.

Adak, Abdurrahman, Destpêka Edebiyata Kurdî, Weşanên Nubihar, Stenbol 2013.

Algar, Hamit, Nakşibendilik, Wergêr: Cüneyt Köksal vd., Weşanên İnsan, Stenbol 2013.

el-Berzencî, Terîfe Ahmed Osman, İshâmâtu’l-Ulemâi’l-Kurd fî binâi’l-hedâreti’l-İslamiyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2010.

Bruinessen, Martin van, Ağa, Şeyh, Devlet, Wergêr: Banu Yalkut, Weşanên İletişim, Stenbol 2006.

Cizîrî, Mele Ehmed, Dîwan, Wergêr, Osman Tunç, Weşanên Nûbihar, Stenbol 2008.

el-Haydarî, İbrahim, ‘Unvânu’l-mecd fî beyâni ehvâli Bexdad ve’l-Besre ve Necd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2010.

el-Xelîl, Ehmed, Tarîxu’l-Kurd fi’l-hedâreti’l-İslamiyye, Dâru Hîro, Lübnan 2007.

Xeznedar, Maruf, Mêjûyê Edebê Kurdî, Çapxaneyê Aras, Hevlêr 2010.

Kavak, Abdulcebbar, “Abdüssamed Tûdar’ın Nûru’l-Envâr’ına Göre İran’da Şâziliyyenin İzleri”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 34(2014/2).

Muderris, Abdulkerim, Ulemâna fî Xidmeti’l-İlmi ve’d-Dîn, Dâru’l-Hurriyye Li’t-Tibâ’e, Bexda 1983.

Mustafa, Nazdar Celîl, Devru’l-Ulemai’l-Kurd fi’d-Dewletil-Osmaniyye, Matbaatu Haci Haşim, Erbîl 2013.

Rûhanî, Baba Merdox, Târîx-i Meşâhîr-i Kurd, Çapxane-i İntişârât-ı Surûş, Tehran 1382.

es-Selefî- ed-Duskî, Hamdi Abdülmecid, Tahsin İbrahim, Mu’cemu’ş-şu’arâi’l-Kurd, Dâru Sipîrêz, Duhok 2008.

Talebanî, Şêx Reza, Dîwanê Şêx Rezayê Talebanî, Şerh: Şakûr Mistefa, Çapxaneyê Aras, Hevlêr 2010.

Tenik, Ali, Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2015.

BERAWIRDKIRINA KAREKTERA “NEWFEL Û SEHNEYÊN NEWFELΔ DI LEYLA Û MECNÛNA NÎZAMÎ Û SEWADÎ DA

 (PP 59 – 75)

Nesim SÖNMEZ

Assoc. Prof., Zaningeha Wan Yüzüncü Yilê, Enstîtuta Zimanên Zindî, Beşa Ziman û Çanda Kurdî, Wan / Turkiya, 

e mail: nesimsonmez@gmail.com

Tlf. +90 505 378 21 43

Published: 29/10/2020

DOI: http://doi.org/10.31972/jickpll19.05

PUXTE

Çîroka Leyla û Mecnûnê bi rêya Edebîyata Ereban û Farisan xwe gihandîye Edebîyata Kurdan. Ev çîroka bi nav û deng cara ewil ji alîyê Nîzamîyê Gencewî va bi têşeya mesnewîyê, bi zimanê Farisî hatîye nivîsandinê û ji 4000 malikan zêdetir e. Piştî Gencewî, helbestvanên Faris, Kurd û Tirkan jî bi qalibê mesnewîyê bi zimanên xwe ev çîrok nivîsandine. Çîroka Leyla û Mecnûnê bi gelek zimanên din weke Îngîlîzî, Almanî û Rûsî jî hatîye nivîsandin û li gelek zimanan jî hatîye wergerandin û bi vî rengî bûye cîrokeke cîhanî. Di edebîyat Kurdî da gelek helbestvanan ev çîrok bi rengê helbestê hûnandine û dîyarîyî edebîyata Kurdî kirine. Ji wan helbestvanan yek jî helbestvanê Kurd Sewadî ye û wî, ev çîrok bi zaravayê Kurmancî nivîsandîye. Weke gelek helbestvanan Sewadî jî dema berhema xwe nivîsandîye di bin tesîra Nîzamîyê Gencewî da maye. Di nav berhema her du helbestvanan da beşên ku dişibihin hevûdin jî hene yên naşibihin hevûdin jî hene. Di her du berheman da jî karekterek bi navê “Newfel” heye. Di Leyla û Mecnûna Gencewî û ya Sewadî da ev karekter di bin serenavê pênc sahneyan da derbas dibe.

Di vê gotarê da em ê berê bi kurtasî behsa jîyana her du helbestvanan bikin, çîroka Leyla û Mecnûnê bidin nasîn, paşê jî di her du berheman da karektera “newfel” û sahneyên karektera “newfel” çawa derbas dibe bikin û li gorî hûnandina çîrokê her du berheman berawird bikin. Di berawirdkirinê da emê hevbeşî û cudahîyên her du berheman li gorî azîna mikro analîzê tesbît bikin, bipîvin û binirxînin.

Keywords: Nîzamî, Siwadî, Leyla û Mecnûn, Newfel, Berawirdkirin.

Read Full Paper

Çavkanî

Abdurehman Adak (2014), “Di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de Mesnewiyên Leyla û Mecnûnê”, Kovara Wêje û Rexne, Hejmar 3, r. 100, rr: 99-119.

Abdurrahman Adak (2018), “Analîzeke Kodîkolojîk lı Ser Leyla û Mecnûnên Sewadî, Bazîdî û fuzûlî dı Koleksîyona A. Jaba ya Destnıvîsên Kurdî de”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Ağustos-2018 Cilt:10 Sayı:3 (21), rr: 1197-1222.

Hacî Fîroz, Leyla û Mecnûn, Destnivîsa Pirtûkxana Petresburgê, v. 11.

Hasan Vahid Destgerdi (1386), Hakîm Nizâmê Gencewî Leyla û Mecnûn, Neşrî Qatre, Tehran

Marûf Xeznedar (2010), Mêjûy Edebî Kurdî, I-VII, Dezgay Aras, Hewlêr, II, 507.

Mehmet Kanar (2007), “Nizamî Gencevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Weşanên Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, XXXIII.

Mela Ehmed Hilmî, el-Qoxî (2004), Dîwana Cami’, İhsan Yayınları, İstanbul.

Nesim SÖNMEZ (2018), Dîwana Şêx Muşerrefê Xinûkî -Metn&Lêkolîn- Weşanên Weşanxana Seyda, Çapa Yekem, Diyarbakır.

Parviz Jahany (2015), Leyla û Mecnûna Sewadî, Teza Lîsansa Bilind, Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtuya Zimanên Zindî Yên Li Tirkîyeyê, Mardîn, r. 29.

Qanatê Kurdo (1983), Tarîxa Edebyeta Kurdî, Weşanên Öz-Ge, Çapa 2yan.

Siwadî (1999), Leyla û Mecnûn, (Tîpderbasîya Latînî: M. Reşit Irgat), Weşanên Nûbiharê, Çapa 1em İstanbul.

Tehsîn Îbrahîm Dosikî (2004), Leyla û Mecnûn, Weşanên Sipîrêz, Duhok,.

DI ŞI’RA KURDÎ YA KLASÎK DE HUNERA MULEMMAYÊ

– Mînakek ji Hevaltiya Zimanan –

 (PP 41 – 48)

Abdulhadi TİMURTAŞ

Doktora diz iman û belaxeta Erebî de. Zanîngeha Wan Yûzüncü Yılê, Fakulteya Îlahiyatê, Beşa Ziman û Belaxeta Erebî,

 e-mail: atimurtas@yyu.edu.tr

Published: 29/10/2020

DOI: http://doi.org/10.31972/jickpll19.03

KURTE

     Bê guman, hunera mulemmayê mînakek gelek girîng e ji bona têkilî û alîkarî, û beredan û hevaltiya zimanan. Em vê hunerê bi pirranî di helbestên gelên Misilman yên ne Ereb de dibînin. Bi taybetî helbestên klasik yên Kurdî, Farisî û Tirkî bi vê hunerê hatine xemilandin. Vêca mulemma ne tenê wezîfeyek hüneri dibîne, di heman demê de wezîfeyeke biratiya di neqeba zimanan de jî dibîne. Bi vê hünerê çend ziman têne cem hev û rengek cuda didine helbestê. Weku din jî ev hüner îmkana danberedan û muqarena zimanan jî diniyasîne.

Di edebiyata Kurdî ya klasîk de Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Mele Husynê Bateyî, Şêx Ehmedê Nalbend, Seyyid Eliyê Findikî û Şêx Ebdurrahmanê Şawurî di qesîde û helbestên xwe de bi zêdeyî ev huner bikaranîne. Carinan bi du zimanan, carinan bi sê zimanan û carina jî bi çar zimanan hunera mulemmayê bikaranîne. Hêvî dikim ku ev lêkolîn hevaltî û dostaniya van her sisê zimanan derîxîne holê.

Bêjeyên Sereke: Mulemma, Hevaltiya Zimanan, Şiira Kurdî ya Klasîk.

Read Full Paper

Çavkanî

 ‘Ekkawî, ‘In‘am, el-Mu‘cemu’l-Mufessel fî ‘Ulûmi’l-Belaxe, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1992.

Adak, Abdurrahman, “Altı Dilde Şiir Yazan Bir Şair: Şükri-i Bitlisî”, I. Uluslararası Dünden Bu Güne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, Weşanên Beyan, İstanbul, 2008, (673-690).

Aksoy, Hasan, “Kınalızade Ali Çelebi ve Mülemma‘ Na‘tı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Dergisi, Hejmar: 5-6, İstanbul, 1993, (125-144)

Bekki, Salahaddin, “Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Mülemma”, I. Uluslararası Âşık Sümmâni ve Âşıklık Geleneği Sempozyumu Bildirileri, (AmedeyiyaAbdülkadir Erkal), Weşanên Birleşik Ankara, 2012,  (485-500).

Cizîrî, Mele Ehmed, Diwana Melayê Cizîrî, (Berhevkirina Tehsîn İbrahim Doskî), Weşanên Hukumeta Herêma Kurdîstana Iraqê, Wezareta Rewşenbîrî, Dihok, 2000.

Curcanî, Seyyid Şerîf  Elî b. Muhammed, et-Te‘rîfat, Metbea Es‘ed Efendi, Stenbol, 1300.

Doskî, Tahsin İbrahim, Cewahiru’l-Me‘ânî Fi Şerhi Diwani Ehmed el-Xanî, Daru Sipirêz, Erbîl, 2005.

ed-Daqûqî, Îbrahîm, “el-Mulemme‘at”, et-Turasu’ş-Şa‘bî, Sal: 1, Hejmar: 3, Bexdad, 1963, (321-329).

Doskî, Tehsîn İbrahim û Doskî, Muhsin, Melayê Bateyî Jîyan û Berhem, Weşanên Sipîrêz Hewlêr, 2005.

Feqîr, Ehmed, Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr, (Berhevkirina Tehsîn Îbrahîm Doskî), Ekadîmiya Kurdî, Hewlêr, 2017.

Findikî, Seyyid Eli, Diwan, Amedeyîya (Selman Dilovan), Weşanên Nûbihar, Stenbol, 2000.

Fuzulî, Fuzülînin Divanı, (Amedeyîya Kenan Akyüz û hevalên wî), Weşanên Akçağ, Ankara, 1990, (244, 256).

İbn Menzûr, Lisanu’l-‘Ereb, Daru Ihyai’t-Turasi’l-‘Erebî, Beyrût, 1995.

Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Weşanên Akçağ, Ankara, 1989.

Qehremanî, ‘Elî, “Ensebu’l-Ewzan we Ecmeluha fi’ş-Şi‘ri’l-Mulemme‘”, http://www.alfaseeh.com/vb/showthread.php?t=51356, (10.09.2019)

Qehremanî, Elî Esxer, “Fennu’l-Mulemme‘ “Heleqetu’l-Wesl Beyne’ş-Şi‘reyn el-‘Erebî we’l-Farisî”, Mecelletu Dîrasat fi’l-Luxeti’l-Erebiyye we Adabiha, Hejmar: 6, 2011, (77-100)

Qindîl, Îs‘ad Ebdulhadî, Funûnu’ş-Şi‘ri’l-Farisî, Daru’l-Endelus, Beyrut, 1981.

er-Raduyanî, Muhemmed bin ‘Umer, Tercumanu’l-Belaxe, Şerîketê Întîsaratê Esatîr, Tehran, 1362.

Sönmez, Nesîm, Dîwana Şêx Muşerrefê Xunûkî Metn û Lêkolîn, Weşanên Seyda, Diyarbekir, 2018.

Şawurî, Şex Ebdurrehman, Dîwan, (Amedeyiya Muhemmed Muxlis Şawurî), Weşanên Nûbihar, Sitenbol, 2013.

Xanî, Ehmed, Dîwana Ehmedê Xanî, (Berhevkirina Tehsîn Îbrahîm Doskî), Sipîrêz, Dihok, 2016.

Xanî, Ehmed, Nûbihar, Metbea Ehmed Kamil, Stenbol, 1323.

Xunûkî, Şêx Muşerrref, Şêx Muşerrefê Xunûkî û Şairên Malbata wî, (Amedekirina Xalid Sadînî û Tehsîn Doskî), Wezareta Rewşenbîrî û Lawan, Dihok, 2013.

el-Watwat, Reşîduddîn, Heda’iqu’s-Sihr fî Deqa’iqi’ş-Şi‘r, (Tarîb, İbrahîm Emîn eş-Şewaribî) Matbaatu Lecneti’t-Telîf we^t-Tercume, Kahire, 1945.

Ya‘qûb, İmîl Bedî‘, el-Mu‘cemu’l-Mufessel fî ‘İlmi’l-‘Arûd we’l-Qafiye we Funûni’ş-Şi‘r, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1991.