ڕه‌نگدانه‌وه‌ی نووسینه‌وه‌ی مێژووی هه‌ولێر له‌ ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ دا

12/1/1992 – 12/1/1993

پ.ی.د. ئه‌حمه‌د حه‌مه‌دئه‌مین ئۆمه‌ر

زانكۆی سه‌لاحه‌دین – هه‌ولێر / كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی بنه‌ڕه‌تی

Ahmad.ameen@su.edu.krd

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.016  

پێشەكی

ده‌رچوونی ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ وه‌ك ڕۆژنامه‌یه‌كی سیاسیی ڕۆژانه‌ له‌ لایه‌ن یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، له‌ قۆناغی دوای ڕاپه‌ڕین گرنگ و پڕبایه‌خ بوو، چونكه‌ وێرای گواستنه‌وه‌ی‌ هه‌واڵ و ڕووداوه‌كانی سه‌رده‌می خۆی، بایه‌خی به ‌نووسینه‌وه‌ی مێژوویی به‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌ش داوه‌، كه‌واته‌ له‌ هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا زانیارییه‌كانی نێو ڕۆژنامه‌كه‌ له‌ ئێستاكه‌دا دوای تێپه‌ڕبوونی زیاتر له‌ چاره‌گه‌ سه‌ده‌یه‌ك، ده‌توانرێت وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی مێژوویی پشتی پێ ببه‌سترێت.

ئاوڕنه‌دانه‌وه‌ی وه‌ك پێویست له‌ زانیارییه‌كانی نێو ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ‌‌ له‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمی سه‌ربه‌خۆدا، ڕه‌نگه هۆكاری سه‌ره‌كی بێت، بۆ هه‌ڵبژرادنی ناونیشانی توێژینه‌وه‌كه‌، كه‌ توێژه‌ر گه‌ره‌كییه‌تی باس له‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی نووسینه‌وه‌ی مێژووی هه‌ولێر له‌ یه‌ك ساڵی ته‌مه‌نی (12/1/1992 – 12/1/1993) ڕۆژنامه‌كه‌دا بكات.

له‌ میتۆدی توێژینه‌وه‌كه‌دا، توێژه‌ر، به‌ته‌نیا پشتی به‌ یه‌ك میتۆد نه‌به‌ستووه‌، به‌ڵكو هه‌وڵیداوه‌ ڕێبازێكی زانستیانه‌ بگرێته‌ به‌ر، به‌مه‌ش هه‌م زانیارییه‌كانی به‌ یه‌كه‌وه‌ گرێداوه‌، هه‌میش شیكاری كردوون.

توێژینه‌وه‌كه‌ له‌ پێشه‌كییه‌ك و سێ ته‌وه‌ر و ئه‌نجام پێكهاتووه‌:

ته‌وه‌ری یه‌كه‌م: سه‌رقه‌ڵه‌مێك له‌ مێژووی ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ باس ده‌كه‌ین و، تێیدا سه‌ره‌تای بیركردنه‌وه‌ له‌ ده‌رچوونی ڕۆژنامه‌كه‌‌، چۆنیه‌تی ده‌رچوونی، ستافی به‌ڕێوه‌بردن، دابه‌شكردنی لاپه‌ڕه‌كان، ڕه‌نگی به‌كارهاتوو و نرخی فرۆشتنی خراوه‌ته‌ ڕوو.

ته‌وه‌ری دووه‌م: ڕووداوه‌كانی ئه‌و قۆناغه‌ی هه‌ولێر، كه‌ ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ تێیدا ده‌رچووه‌، له‌ژێر ڕۆشنایی بابه‌ته‌ بڵاوكراوه‌كان باسكراوه‌، كه‌ ده‌كرێت وه‌ك سه‌رچاوه‌ی مێژوویی له‌ نووسینه‌وه‌ی به‌شێك له‌ مێژووی هه‌ولێر له‌و قۆناغه‌دا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت.

ته‌وه‌ری سێیه‌م: بابه‌ته‌ مێژووییه‌كانی تایبه‌ت به‌ هه‌ولێر له‌ ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ ئاماژه‌یان بۆ كراوه‌، كه‌ بریتین له‌: بابه‌ت و نووسینی مێژوویی تایبه‌ت به‌ هه‌ولێر، گێڕانه‌وه‌ی مێژووی هه‌ولێر به‌ شێوه‌ی زاره‌كی له‌ ڕێگای ئه‌نجامدانی دیمانه‌ و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كاره‌كته‌ره‌ به‌شداربووه‌كانی ناو ڕووداوه‌كان، نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌ریی، بڵاوكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه‌ و وێنه‌ی مێژوویی.

ئه‌نجام: ئاماژه‌ به‌و ئه‌نجامانه‌ كراوه‌، كه‌ توێژه‌ر له‌ دووتوێی توێژینه‌وه‌كه‌ پێگه‌یشتوون.

بۆ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك و ئه‌نجامدانی چه‌ند دیمانه‌یه‌ك، پشت به‌ ژماره‌یه‌كی به‌رچاوی ڕۆژنامه‌كه‌ به‌ستراوه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مه‌به‌ست ده‌رخستنی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی نووسینه‌وه‌ی مێژوویی هه‌ولێره‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ دا‌. جێگای خۆیه‌تی بوترێت ئه‌م پشتبه‌ستنه‌ به‌ شێوازێك له‌ نێو توێژینه‌وه‌كه‌دا ئاماژه‌ بۆ كراوه‌، تێیدا ژمارهی ڕۆژنامه‌كه‌‌ و ڕێكه‌وتی ده‌رچوونی‌ و لاپه‌ڕه‌كه‌ی به‌ یه‌كه‌وه‌ ئاماژه‌یان بۆ كراوه‌.‌

دیاره‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ هه‌وڵێكی سه‌ره‌تایه‌، بۆیه‌ ده‌خوازین به‌ چاوێكی ڕه‌خنه‌گرانه‌وه‌ سه‌یر بكرێت و توێژه‌ر له‌ تێبینییه‌كان ئاگادار بكرێته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دواجار لافی توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌كادیمی لێبدات.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

سەرچاوەكان

كتێب

1. ئه‌حمه‌د، نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د (2012)، كتێبێكی تر بۆ كوردستانی نوێ رابه‌ری ڕۆژانه‌ی راپه‌ررین، (سلێمانی، چاپخانه‌ی شڤان).
2. ئه‌حمه‌د، نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د (2014)، رابه‌ری رۆژنامه‌گه‌ریی نهێنی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان 1975- 1991، (كه‌ركووك، چاپخانه‌ی شه‌هید ئازاد هه‌ورامی).
3. ئۆمه‌ر، ئه‌حمه‌د حه‌مه‌دئه‌مین (2008)، ڕه‌واندز 1918 – 1939 توێژینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی سیاسیییه‌، چاپی دووه‌م، (كه‌ركوك، چاپخانه‌ی شه‌هید ئازاد هه‌ورامی).
4. جه‌مال (1984)، ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ك له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاواییه‌كان، (ده‌زگای راگه‌یاندنی یه‌كێتیی شۆڕشگێرانیی كوردستان).

نامه‌ی تایبه‌تی

1. نامه‌ی نه‌وشیروان مسته‌فا بۆ عوسمان ده‌شتی، 1/ 8/1983.

دیمانه‌

1. جوندیانی، ئازاد، (هه‌وڵێر، 3/2/2019). ( ئازاد عه‌بدولوه‌هاب محه‌مه‌د عه‌لی ناسراو به‌ ئازاد جوندیانی ساڵی 1960 له‌ ڕه‌واندز له‌ ‌دایكبووه، ده‌رچووی خوێندنی ئاماده‌ییه‌، ماوه‌یه‌ك لێپرسراوی ده‌زگای ڕاگه‌یاندنی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان بووه‌ و ئێستاكه‌ له‌ هه‌ولێر نیشته‌جێیه‌).
2. جوندیانی، هه‌ڵگورد عه‌بدولوه‌هاب، (هه‌ولێر، 20/12/2018). (هه‌ڵگورد عه‌بدلوه‌هاب محه‌مه‌د عه‌لی، ساڵی 1966 له‌ ڕه‌واندز له‌ دایكبووه‌، ده‌رچووی كۆلێژی هونه‌ره‌جوانه‌كانی زانكۆی به‌غدایه‌، ماوه‌یه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی بووه‌ له‌ وه‌زاره‌‌تی ڕۆشنبیری، ئێستاكه‌ له‌ هه‌ولێر نیشته‌جێیه‌).
3. حه‌سه‌ن، مه‌و‌لود ئیبراهیم، (هه‌ولێر، 1/3/2019). (مه‌ولود ئیبراهیم حه‌سه‌ن، ساڵی 1953 له‌ دێی عاڵڵا له‌ دایكبووه‌، قۆناغه‌كانی خوێندنی به‌سه‌ركه‌وتووی بریوه‌، تا ئه‌وه‌ی بڕوانامه‌ی دكتۆرا له‌ زمانی كوردی به‌ ده‌ستهێناوه‌، ناوبراو له‌ حه‌وت كه‌سی یه‌كه‌می ده‌سته‌ی نووسه‌رانی ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ یه‌، ئێستاكه‌ پله‌ی زانستی پرۆفیسۆری یاریده‌ده‌ره‌ و‌ له‌ زانكۆی سه‌لاحه‌دین – هه‌ولێر كۆلیژی زمان به‌رده‌وامه‌ له‌ خزمه‌تكردن).
4. فه‌رهادی، عومه‌ر فه‌رهادی،(هه‌ولێر، 5/1/2017).

نامه‌ی زانستی بڵاونه‌كراوه‌

1. ابوبكر، توانا قادر، (2017)، به‌ره‌ی كوردستانی 1987 – 1992 توێژینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی – سیاسییه‌، نامه‌ی ماسته‌ر بڵاونه‌كراوه‌، (زانكۆی ڕاپه‌رین، كۆلێژی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان).

گۆڤار

1. ئه‌حمه‌د، نه‌وزاد عه‌لی (2012)، “ئه‌زموونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجوومه‌نی ئاواییه‌كان له‌ سه‌رده‌می شاخ(1981- 1988)”، گۆڤاری “كلتور”، ژماره‌(6)،( سلێمانی).

ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ

1. ژماره ‌(0)، 12/1/1992.
2. ژماره‌ (1)، 26/1/1992.
3. ژماره‌ (2)، 27/1/1992.
4. ژماره ‌(3)، 28/1/1992.
5. ژماره‌ (5)، 30/1/1992.
6. ژماره‌ (7)، 2/2/1992
7. ژماره‌ (8)، 3/2/1992.
8. ژماره‌ (9)، 4/2/1992.
9. ژماره‌ (11)، 6/2/1992.
10. ژماره‌ (12)، 7/2/1992.
11. ژماره ‌(13)، 9/2/1992
12. ژماره ‌(14)، 10/2/1992.
13. ژماره‌ (15)، 11/2/1992
14. ‌ ژماره‌ (18)، 14/2/1992.
15. ژماره ‌(19)، 16/2/1992.
16. ژماره ‌(20)، 17/2/1992.
17. ژماره ‌(21)، 18/2/1992.
18. ژماره (22)، 19/2/1992.
19. ژماره ‌(23)، 20/2/1992.
20. ژماره ‌(24)، 21/2/1992.
21. ژماره (25)، 23/2/1992.
22. ژماره‌ (26)، 24/2/1992.
23. ژماره‌ (27)، 25/2/1992
24. ژماره‌ (28)، 26/3/1992.
25. ژماره‌ (29)، 27/2/1992.
26. ژماره‌ (30)، 28/2/1992
27. ژماره‌ (31)، 1/3/1992.
28. ژماره‌ (32)، 2/3/1992.
29. ژماره‌ (33)، 3/3/1992.
30. ژماره‌ (34)، 4/3/1992.
31. ژماره‌ (35)، 5/3/1992.
32. ژماره‌ (36)، 6/3/1992.
33. ژماره‌ (37)، 7/3/1992.
34. ژماره‌ (38)، 9/3/1992.
35. ژماره‌ (39)، 10/3/1992.
36. ژماره‌ (40)، 11/3/1992.
37. ژماره‌ (41)، 12/3/1992.
38. ژماره‌ (42)، 13/3/1992.
39. ژماره‌ (43)، 15/3/1992.
40. ژماره‌ (45)، 17/3/1992.
41. ژماره‌ (46)، 18/3/1992.
42. ژماره‌ (49)، 21/3/ 1992.
43. ژماره‌ (51)، 25/3/1992.
44. ژماره‌ (53)، 27/3/1992.
45. ژماره‌ (54)، 29/3/1992.
46. ژماره‌ (55)، 30/3/1992.
47. ژماره‌ ( 56)، 31/3/1992.
48. ژماره‌ (57)، 1/4/1992.
49. ژماره‌ (58)، 2/4/1992.
50. ژماره‌ (59)، 3/4/1992.
51. ژماره‌ (62)، 9/4/1992.
52. ژماره‌ (65)، 13/4/1992.
53. ژماره‌ (68)، 16/4/1992.
54. ژماره‌ (71)، 20/4/1992.
55. ژماره‌ (72)، 21/4/1992.
56. ژماره‌ (74)، 23/4/1992.
57. ژماره‌ (75)، 24/4/1992.
58. ژماره‌ (77)، 27/4/1992.
59. ژماره‌ (78)، 28/4/1992.
60. ژماره‌ (79)، 29/4/1992.
61. ژماره‌ (81)، 1/5/1992.
62. ژماره‌ (86)، 7/5/1992.
63. ژماره‌ (87)، 8/5/1992.
64. ژماره‌ (88)، 10/5/1992.
65. ژماره‌ (90)، 12/5/1992.
66. ژماره‌ (91)، 13/5/1992.
67. ژماره‌ (92)، 14/5/1992.
68. ژماره‌ (96)، 19/5/1992.
69. ژماره‌ (100)، 25/5/1992.
70. ژماره‌ (101)، 26/5/1992.
71. ژماره‌ (102)، 27/5/1922.
72. ژماره‌ (103)، 28/5/1992.
73. ژماره‌ (104)، 29/5/1992.
74. ژماره‌ (105)، 31/5/1992.
75. ژماره‌ (106)، 1/6/1992.
76. ژماره‌ (107)، 2/6/1992.
77. ژماره‌ (109)، 4/6/1992.
78. ژماره‌ (111)، 7/6/1992.
79. ژماره‌ (113)، 9/6/1992.
80. ژماره‌ (115)، 11/6/1992.
81. ژماره‌ (116)، 16/6/1992.
82. ژماره‌ (118)، 18/6/1992.
83. ژماره‌ (119)، 19/6/1992.
84. ژماره‌ (121)، 22/6/1992.
85. ژماره‌ (122)، 23/6/1992.
86. ژماره‌ (124)، 25/6/1992.
87. ژماره‌ (125)، 26/6/1992.
88. ژماره‌ (126)، 28/6/1992.
89. ژماره‌ (127)، 29/6/1992.
90. ژماره‌ (128)، 30/6/1992.
91. ژماره‌ (129)، 1/7/1992.
92. ژماره‌ (130)، 3/7/1992.
93. ژماره ‌(131)، 4/7/1992.
94. ژماره‌ (132)، 5/7/1992.
95. ژماره‌ (134)، 8/7/1992.
96. ژماره‌ (137)، 12/7/1992
97. ژماره‌ (139)، 14/7/1992.
98. ژماره‌ (142)، 19/7/1992.
99. ژماره‌ (146)، 23/7/1992.
100. ژماره ‌(147)، 24/7/1992.
101. ژماره‌ (148)، 26/7/1992.
102. ژماره‌ (149)، 27/7/1992.
103. ژماره‌ (150)، 28/7/1992.
104. ژماره‌ (151)، 29/7/1992.
105. ژماره‌ (152)، 30/7/1992.
106. ژماره‌ (155)، 3/8/1992.
107. ژماره‌ (156)، 4/8/1992.
108. ژماره‌ (157)، 5/8/1992.
109. ژماره‌ (158)، 6/8/1992.
110. ژماره‌ (159)، 7/8/1992.
111. ژماره‌ (162)، 11/8/1992.
112. ژماره‌ (164)، 13/8/1992.
113. ژماره‌ (166)، 16/8/1992.
114. ژماره‌ (167)، 17/8/1992.
115. ژماره‌ (168)، 18/8/1992.
116. ژماره‌ (170)، 20/8/1992.
117. ژماره‌ (171)، 21/8/1992.
118. ژماره‌ (173)، 24/8/1992.
119. ژماره‌ (174)، 25/8/1992.
120. ژماره‌ (176)، 27/8/1992.
121. ژماره‌ (177)، 28/8/1992.
122. ژماره‌ (179)، 31/8/1992.
123. ژماره‌ (180)، 1/9/1992.
124. ژماره‌ (181)، 2/9/1992.
125. ژماره‌ (182)، 3/9/1992.
126. ژماره‌ (186)، 8/9/1992.
127. ژماره‌ (187)، 9/9/1992.
128. ژماره‌ (188)، 11/9/1992.
129. ژماره‌ (189)، 13/9/1992.
130. ژماره‌ (190)، 14/3/1992.
131. ژماره‌ (191)، 15/9/1992.
132. ژماره‌ (193)، 17/9/1992.
133. ژماره‌ (194)، 18/9/1992.
134. ژماره‌ (195)، 20/9/1992.
135. ژماره‌ (196)، 21/9/1992.
136. ژماره‌ (202)، 28/9/1992.
137. ژماره‌ (208)، 5/10/1992.
138. ژماره‌ (213)، 12/10/1992.
139. ژماره‌ (219)، 19/10/1992.
140. ژماره‌ (221)، 21/10/1992.
141. ژماره‌ (224)، 25/10/1992.
142. ژماره‌ (227)، 28/10/1992.
143. ژماره‌ (230)، 1/11/1992.
144. ژماره‌ (232)، 3/11/1992.
145. ژماره‌ (233)، 4/11/1992.
146. ژماره‌ (241)، 13/11/1992.
147. ژماره‌ (246)، 19/11/1992.
148. ژماره‌ (247)، 20/11/1992.
149. ژماره‌ (249)، 22/11/1992.
150. ژماره‌ (251)، 25/11/1992.
151. ژماره‌ (254)، 29/11/1992.
152. ژماره‌ (256)، 1/12/1992.
153. ژماره‌ (257)، 2/12/1992.
154. ژماره‌ (263)، 9/12/1992.
155. ژماره‌ (265)، 11/12/1992.
156. ژماره‌ (267)، 14/12/1992.
157. ژماره‌ (268)، 15/12/1992.
158. ژماره‌ (269)، 16/12/1992.
159. ژماره‌ (273)، 21/12/1992.
160. ژماره‌ (274)، 22/12/1992.
161. ژماره‌ (277)، 25/12/1992.
162. ژماره‌ (280)، 29/12/1992.
163. ژماره‌ (283)، 1/1/1993.
164. ژماره‌ (290)، 12/1/1993.

ماڵپه‌ری ئه‌لكترۆنی

• (org/page_id=1058).

كارو چالاكییەكانی بەرێوبەرایەتی شارەوانی هەولێر لەچەند بەڵگەنامەیەكدا ١٩٨٥-١٩٨٦

م.ی. سروە قادر سمایل

Srwa.esmaeel1@su.edu.krd

07504681490

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.015  

پێشەكی

خزمەتگوزارییەكانی شاری هەولێر بەشێكن لەو لایەنە گرنگانەی مێژوو كە تا ئێستا لەلایەن توێژەرانەوە ئاوڕی لێنەدرایتەوە، یەكێك لە دەزگا خزمەتگوزاریەكانیش شارەوانی هەولێرە كە بەهەردوو لایەنی باش و خراپەوە كاریگەری بەرچاوێ هەبووە لە نەخشەكێشان بەرفراوانبوونی شار و پێشكەشكردنێ خزمەتگوزاری بە هاوڵاتیانێ شارەكە. هەر بۆیەش ئێمە بەپێویستمان زانی بەشێكی ئەو لایەنانە لەچوارچێوەێ توێژینەوەیەك دا ئامادەبكەین.

            ئەم توێژینەوەیە لە دوو تەوەرەو دەرئەنجام و لیستی سەرچاوەكان و پوختەی توێژینەوە بە عەرەبی و ئینگلیزی كۆتایی دێت. تەوەرەی یەکەم تایبەت کراوە بە كورتەیەك  ژیان و رۆڵی كەسایەتی یەلماز كازم مستەفا، هەروەها هەوڵدراوە بەكورتی ئەو بەڵگەنامانە وەسف بكەین كە لەم توێژینەوەكەدا بەكارهێنراون. و تەوەرەی دووەمیش كار و چالاكیەكانی شارەوانی هەولێر لە لەماوەی ساڵانی ١٩٨٥-١٩٨٦ ئەنجامدراون خراونتەڕوو. پاشانیش دەرەنجامی توێژینەوەكەش لەچەند خاڵێكدا خراونەتە.

  لەنوسینی ئەم توێژینەوەدا سوود لەو بەڵگەنامانە وەرگیراوە کەتایبەتن بەکاروچالاکییەکانی شارەوانی هەولێر لەماوەی ١٩٨٥_١٩٨٦،لەگەڵ ئەو دیدارو پەیوەندییە تەلەفۆنانەی لەگەل ژمارەیەک کەسایەتی ئەنجامدراون کەلەنزیکەوە ئاگاداری کارەکانی شارەوانی هەولێربوون ، لەپاڵ ئەوانەشدا پشتمان بەچەند نامەی ئەكادیمیا و كتێبێك و چەند ژمارەیەكی رۆژنامەی (هاوكاری)یش بەستووە.

لە ئامادەكردنی ئەم توێژینەوەیەشدا، چەند گرفتێكمان هاتەپێش بەهۆی كەمی سەرچاوەی پێویستی وەكو كتێب” هەروەها بەدەستهێنانی بەڵگەنامەكانی شارەوانی و پارێزگا بە زەحمەتی و دەستنەكەوتنی ژمارەیەكی دیكەیان بەهۆی نەپاراستنی بەڵگەنامەكانی بەشێوەیەكی رێك و پێك و دانانیان لە كۆگاكان بەناڕێكی، هەرچەندە هەم لە بەڕێوبەرایەتی شارەوانی و هەم لە پارێزگای هەولێریش زۆر هاوكارمان بوون. گرفتێكی دیكەشمان نەتوانینی ئەنجامدانی دیدار بوو لەگەڵ بەرێوەبەری ئەو كاتەی شارەوانی (یەلماز كازم مستەفا)، ئەویش بەهۆی نیشتەجێبوونی لەدەرەوەی  وڵات و دەستنەكەوتنی ژمارەی تەلەفرنی بۆ پەیوەندی پێوەكردنێ، سەرەڕای هەوڵی زۆرمان.

لە كۆتاییدا دەڵێین هیچ كارێكی زانستی بێ هەڵەو كەم و كوڕیی نابێ، هیوادارین بەسەرنج و رەخنەی زانستییانە توێژینەوەكەمان دەوڵەمەند بكرێ.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

سەرچاوەكان

• بەڵگەنامە بڵاونەكراوەكان:
• مدیریة بلدیة اربیل، الذاتیەاستمارة تقیم الموظفین ١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، محافظ اربیل، البلدیات، الذاتیة امر اداري، العدد ١١٩٢٢، ٢٢/١٢/١٩٨٤.
• الجمهوریة العراقیة، محافظ اربیل، البلدیات، الذاتیة امر ادري، العدد ١١٣٧، ١٨/٢/١٩٨٧.
• مدیریة بلدیة اربیل، سجل اجازات لعام ١٩٨٢ – ١٩٨٧.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم التصمیم الاساسي منجزات عام ١٩٨٦.
• مدیریة بلدیة اربیل،سجل اجازات لعام ١٩٨٢-١٩٨٧.
• الجمهوریة العراقیة، رئاسة المجلس التنفیذي لمنطقة كردستان، الامانة العامة لادارة البلدیات و المصایف، الی/ مدیریة بلدیة اربیل، م/ الخطة السنویة لعام ١٩٨٦، الرقم ٥٩٦٦٠، ٢٤/١٢/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل/ البلديات،م/ تخصيص موقع للمكتبة المركزية لجامعة صلاح الدين.
• الجمهوریة العراقیة، بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل/ الادارة المحلیة، م/تملیك ٢٠٠٠م٢ ضمن القطعة ٢٦م ٩٤ باداوە، العدد ٧٩٣٥، ١٨/٥/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي، الی/ وزارة الثقافة والأعلام دائرة التخطیط والمشاریع/ قسم الارضي والاستملاكات، م/الارض المشید علیها مشروع قاعة ومسرح في اربیل، العدد ٦٧١٧، ٢١/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل – البلدیات، م/ مجمع سكني لمنتسبي معمل النسیج الصوفي، العدد ٦٨٢٧، ٢٣/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی/ مدیریة التسجیل العقاري في اربیل، م/قاعة ومسرح، العدد ٧٦٠٩، التاریخ ١١/٥/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل/ المكتب الخاص، م/ ترحیل معامل، العدد ٥٥٦٦، ٢/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل، سكرتاریة المجلس الزراعي في المحافظة، م/ محركشف، العدد ٥٩٥٩، ٩/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی محافظة اربیل، البلدیات، م/تخصیص قطعة ارض، العدد ٦٤٢١، ١٦/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی، مدیریة بلدیات محافظة اربیل، م/تخصیص قطعة ارض لأنشاء معمل مرایا تحسین، العدد ٦٨٣٦، ٢٣/٤/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، قسم، تنفیذ التصمیم الاساسي الی مدیریة بلدیات محافظة اربیل، م/ تخصیص قطعة ارض، العدد ٦٨٦٨، ٣/٥/١٩٨٦.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم الاملاك، منجزات عام ١٩٨٥.
• مدیریة بلدیة اربیل، الاعمال المنجزة خلال السنة ١٩٨٥.
• الجمهوریة العراقیة، وزارة البلدیات، مدیریة الدیوان و البلدیات العامة، سجل ایجارات املاك البلدیة، عام ١٩٨٥.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم الاملاك، منجزات عام١٩٨٦.
• ــــــــــــــــ اعمال المنجزاة، خلال السنة ١٩٨٦.
• ــــــــــــــــ قسم الحقوق، منجزات عام١٩٨٥.
• ــــــــــــــــ قسم الحقوق، منجزات عام١٩٨٦.
• ــــــــــــــــ قسم هندسة المرور، منجزات عام١٩٨٦.
• ـــــــــــــــ قسم هندسة المررو، منجزات عام١٩٨٦.
• مدیریة بلدیة اربیل، سكرتاریة المجلس البلدي الی كافة الاقسام والشعب في الدائرة، التاریخ ٢٠/٤/١٩٨٥.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم الحسابات، منجزات عام ١٩٨٥.
• ـــــــــــــــــــــــــــ، قسم الحسابات، منجزات عام١٩٨٦ .
• ـــــــــــــــــــــــــــ، قسم الخدمات، منجزات عام١٩٨٥.
• ــــــــــــــــــــــــــــ، قسم الخدمات، منجزات عام١٩٨٦.
• ــــــــــــــــــــــــــــ، قسم الحدائق، منجزات عام١٩٨٥.
• ـــــــــــــــــــــــــــــ، قسم الحدائق، منجزات عام١٩٨٦.
• مدیریة بلدیة اربیل، سكرتاریة المجلس البلدي الی كافة الاقسام والشعب في الدائرة، م/تنظیم الشارع الستینی، العدد ٦٣٣٦، ٢٠/٤/١٩٨٥.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم الفني، منجزات عام ١٩٨٥.
• ــــــــــــــــــــ قسم الفني، منجزات عام ١٩٨٦.
• ــــــــــــــــــــ قسم التخطیط والمتابعة، عام منجزات ١٩٨٥.
• ــــــــــــــــــــ قسم التخطیط والمتابعة، منجزات عام ١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة رئاسة المجلس التنفیذي لمنطقة كردستان، الامانة العامة لادارة البلدیات والمصایف الی مدیریة بلدیة اربیل، م/ الخطة السنویة ١٩٨٦، الرقم. ٩٦٦، ٢٤/١٢/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل، القسم/ التخطیط والمتابعة، الی/ كافة قسام المدیریة، م/ اس تقسیم المحافظات، العدد ٧١٩٧، ٤/٧/١٩٨٥.
• الجمهوریة العراقیة، محافظة اربیل، اللجنة الامنیة (میری والشخصي) الی/ مدیریة بلدیة اربیل” م/ ملاحظات من مدینة الالعاب، العدد ٢٠٨٢، ٢٢/٦/١٩٨٦.
• الجمهوریة العراقیة، مدیریة بلدیة اربیل/ اللجنة الاهمیة، م/ ملاحظات من مدینة الالعاب، العدد ٥٢٣، ٦/٧/١٩٨٦.
• مدیریة بلدیة اربیل، قسم الادارة والذاتیة، منجزات ١٩٨٥.

_الجمهوريةالعراقية،مدريةبلدية اربيل،التخطيط والمتابعة،الى/الامانةالعامةلادارةالبلديات والمصايف،مديرية التخطيط والمتابعة،م/الخطة الفصلية العام١٩٨٦،العدد/١٨٧٤، ١٠/ ١١/ ١٩٨٦ .

• ــــــــــــــــــ قسم الادارة والذاتیة، منجزات عام١٩٨٦.
• دەستنووس:
• هەینی، شێرزاد، شارەوانی هەولێر تۆم هەر لەبیرە یادنووسی هەشتاكانی رووپێوییم لە شارەوانی.
• دیدار:
• عومەر محەمەد فەرهادی، ٢ ئاداری ٢٠١٩.
• پەیوەندی تەلەفۆنی.
• شێرزاد قادر هەینی، ٢٧ شوباتی ٢٠١٩.
• فاتیح عەباس عەبدولڵا، ٤ ئاداری ٢٠١٩.
• نامە زانكۆییەكان:
• بەزمانی عەرەبی
• قادر، زكي حین، تقدیر دالة العمل الصوفي من أربیل وتقویها، رسالة ماجستیر “غیر منشورة” مقدمە الی مجلس كلیة الادارة ووالاقتصاد –جامعة صلاح الدین، أربیل (١٩٩٠).
• كاك احمد، هونەر عبدالله، تغیر أستعمالات الأرض فی مدینة أربیل من ١٩٨٥ – ٢٠٠٢، رسالة ماجستیر “غیر منشورة” مقدمة الی مجلس كلیة الاداب في جامعة صلاح الدین، اربیل، (٢٠٠٦).
• بەزمانی كوردی
• رشید، یادگار خدر، شیكردنەوەی جوگرافی دابەشبوونی پیشەسازی لە پارێزگای هەولێر، نامەی ماستەر “بڵاونەكراوە” پێشكەشی ئەنجومەنی كۆلێژی ئەدەبیات زانكۆی سەڵاحەددین، هەولێر (٢٠١٤).
• بڵاوكراوەی حكومی:
• اربیل بین الماضي والحاضر، المهرجان السنوي الثالث ١٩٨٧.
• كتێبەكان:

بەزمانی عەرەبی

• النجار، نەجات باسین، تأریخ بلدیة اربیل رؤسائها و مجالسها منذ تأسیسها عام (١٨٧٥-٢٠١٤)م، الطبعة الأولی، مطلعة ماردین، اربیل، ٢٠١٤.

 شارى هه‌ولێر لە یادداشتی گەڕیدە ئه‌وروپاییەكاندا لە سەدەی نۆزدەهه‌مدا

(لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كه‌ له‌ بارودۆخى ئاوه‌دانى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى)

د.كامران محمد حاجى

به‌شى مێژوو-كۆليژى ئاداب-زانكۆى سه‌لاحه‌ددين

Kamaran.haji@su.edu.krd

كليلى توێژينه‌وه‌: شارى هه‌ولێر، گه‌ڕيده‌كان، قه‌ڵا، مناره‌، جوله‌كه‌كانى هه‌ولێر.

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.014 

پوخته‌

   بايه‌خى گه‌شتنامه‌كان و ئه‌و سه‌رنج و تێبينيانه‌ى گه‌ڕيده‌كان تۆماريان كردووه‌، كه‌ره‌سته‌يه‌كى گرنگن بۆ رووناكى خستنه‌ سه‌ر لايه‌نه ‌شاراوه‌كانى مێژووى كورد. به‌تايبه‌ت له‌باره‌ى ئه‌و ماوه‌ مێژووييانه‌ى كه‌ زانيارييان له‌باره‌وه‌ كه‌مه‌. بۆيه‌ ده‌كرێ تێبينى و سه‌رنجى گه‌ڕيده‌كان، دواى‌ وردبينيكردنيان، ببنه‌ كه‌ره‌سته‌يه‌كى باش بۆ ئه‌نجامدانى توێژينه‌وه‌.

   هه‌ر له‌ سۆنگه‌ى بايه‌خى گه‌شتنامه‌كانه‌وه‌ بوو، ئه‌م بابه‌ته‌مان به‌ناونيشانى(شارى هه‌ولێر له‌يادداشتى گه‌ڕيده‌ ئه‌وروپاييه‌‌كاندا له‌سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مدا/ لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كه‌ له‌ بارودۆخى ئاوه‌دانى و ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى‌) وه‌كو بابه‌تى توێژينه‌وه‌ هه‌ڵبژارد.‌  دواى نووسينى پێشه‌كييه‌ك بۆ بابه‌تى توێژينه‌وه‌كه‌، توێژينه‌وه‌كه‌مان بۆ سه‌ر سێ ته‌وه‌رى سه‌ره‌كى دابه‌ش كردووه‌‌. له‌ته‌وه‌رى يه‌كه‌مدا تيشكمان خستۆته‌ سه‌ر سه‌رنج و زانيارييه‌كانى گه‌ڕيده‌كان له‌باره‌ى بارودۆخى ئاوه‌دانى شارى هه‌ولێر. لە تەوەری دووەمیشدا سه‌رنج خراوەتە سەر بارودۆخى ئابووری شارەكە، لێرەشدا تێبینی و زانیارییەكانی گەڕیدەكانمان خستۆتە روو كە لەبارەی سێكتەرەكانی كشتوكاڵ، بازرگانى، پيشه‌گه‌ريى و پیشەكانی تردا نووسیویانە. هەرچی تەوەری سێیەمە، ئەوا تەرخانكراوە  بۆ خستنەڕووی بارودۆخی كۆمەڵایەتی شاری هه‌ولێر، لێرەدا زانیاری و تێبینییەكانی گەڕیدەكانمان لەبارەی ژماره‌ و پێكهاتەی دانیشتوان، گوزەرانی خەڵك، هه‌لومه‌رجى ته‌ندروستى و ئاستى رۆشنبيرى ، داب و نەریتە باوەكان و هيتر خستۆتە ڕوو.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

ليستى سه‌رچاوه‌كان

يه‌كه‌م/ به‌ڵگه‌نامه‌ى بڵاوكراوه‌:

-مراد، د.خلیل علي، 2015، دفتر تحریر مفصل وإجمال ولایة اربیل، 949ه/1542م، مطبعة حاج هاشم، اربيل.

دووه‌م/گه‌شتنامه‌كان:

أ_به‌زمانى كوردى:

-ئاشنا، ئومێد (وه‌رگێڕ) ، 1998، گه‌شته‌كه‌ى فره‌يزه‌ر بۆ كوردستان و ميسۆپۆتاميا ساڵى 1834 ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى تيشك ، سلێمانى.

– رێتۆرێ، ژاك، 2008، گه‌شتنامه‌ى مسيۆنێرێك بۆ ناوچه‌كانى كه‌ركوك و سليمانى ساڵى1878 ، وه‌رگێڕانى: د.نه‌جاتى عه‌بدوڵڵا ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى شڤان ، سلێمانى.

-ريچ، كلوديوس جه‌يمس، 2012، گه‌ششتنامه‌ى ريچ بۆ كوردستان 1820 ، وه‌رگێڕانى: محه‌مه‌د حه‌مه‌ باقى، چاپى چواره‌م ، چاپخانه‌ى خانى ، دهۆك.

-عه‌بدولڵا، نه‌جاتى(وه‌رگێڕ) ،2015،  سه‌فه‌رنامه‌ى وليه‌م هيوود بۆ كوردستان ساڵى1817، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ، هه‌ولێر.

– عه‌بدولڵا، د.نه‌جاتى(وه‌رگێڕ) ، 2009، گه‌شتنامه‌ى‌ پۆژۆلا بۆ كوردستان ساڵى 1837 ، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ، هه‌ولێر.

ب-به‌زمانى عاره‌بى:

-الأمين، محمود حسين(المترجم)، 1968، رحلة نيبور الى العراق في القرن الثامن عشر، بغداد.

^_اوليفييه‌، 1988، رحلة اوليفييه‌ الى العراق1794-1796، 1988، ترجمة:يوسف حبي، مطبعة المجمع العلمي العراقي، بغداد.

-بكنغهام، جمس، 1969، رحلتي الى العراق سنة 1816، ترجمة:سليم طه‌ التكريتي، مطبعة اسعد، بغداد.

-ريفادينيرا، ادولفو، 2009، من سيلان الى دمشق ، ترجمة: صالح علماني ، الطبعة الاولى ، دار اامدى للثقافة و النشر ، بيروت.

-حداد، بطرس(المترجم) ، 2011، رحلة دوبريه الى العراق(1807-1808م) ، بيت الوراق للطباعة و النشر ، بغداد.

-المحامي، عباس العزاوي(المترجم) ، رحلة المنشيء البغدادي ، شركة التجارة و الطباعة المحدودة ، بغداد.

ج-به‌زمانى ئينگليزى:

– Geary, Grattan, 1878, Through Asiatic Turkey. Narrative of a Journey from Bombay to the Bosphorus,Vol. II, Gilbest and Rivington, London.

– Southgate,  Horatio, 1840, Narrative of a tour through Armenia Kurdistan, Persia, and Mesopotamia, vol.II, brand bury and Evans, London.

– Rassam, Hormuzd, 1897, Asshur and the land of Nimrod , Eaton and Mains , New York.

– Benjamin, J. J., 1863, Eight Years in Asia And Africa from 1846-1855,Hanover.

– Fletcher, J. P., 1850, Notes from Nineveh and Travels in Mesopotamia, and Assyria, and Syria, Philadelphia.

-kinneir, John Macdonald, 1813, A Geographical Memoir of the Persian Empire, Accompanied by a Map ,John Murray , London.

-Newman John. P, 1876, The Thrones and Palaces of Palaces of Babylon and Nineveh a Thousand Miles on Horseback, New York.

-Locher, A., 1889, With  Star and Crescent, Aetna Publishing Company, Philadelphia.

– Hillel, Rabbi David D’ Betii, 1832, The Travels of  Rabbi David D’ Betii Hillel, from Jerusalem, Through Arabia, Koordistan, Part of Persia, And India, To Madras, Madras.

– Ward, William Hayes, 1886, Report on the Wolfe Expedition to Babylonia 1884-1885, London.

– Ainsowrth, William, 1868, Report of a Journey from Bagdad to Constantinople via Kurdistan (1837) , In: Francis Rawdon –_Chesney, Narrative of the Euphrates Expedition carried on by order of the British Government During the years 1835, 1836, and 1837, Spotts Wood and Co., London.

-Tyler W. S., , without date, Memoir of Rev.Henry Lobdell, Late Missionary of the American Board at Mosul, Boston.

د–به‌زمانى فڕه‌نسى:

– Nijeholt, Chevalier Lycklama, Voyage en Russie , au Caucase et en Perse , dans  la Mésopotamie, le Kurdistan , la Syrie , la Palestine et la Turquie , exécute pendant les années . 1865 . 1866 , 1867 et 1868 , Vol: IV , Paris.

-Gardanne, 1809, Journal D’un Voyage dans la Turquie-D ‘Asie et la Perse fait en 1807-1808, Paris, 1809.

-Hoefer, M. Fred, 1878, Chaldee, Assyrie, Medie, Babylonie, Mesopotamie, Phenicie, Palmyrene, Paris.

– Coste, P. X. Coste, 1878, Mémoires d’un Artiste, Notes et Souvenirs de Voyages (1817-1877), Marseille.

-Oppert, Jules, 1863, Expédition Scientifique En Mésopotamie Exécutée par Ordre du Gouvernement de 1851-1854, Tome: I, Paris.

-Rousseau, Description du Pachalik de Bagdad, Paris, withoute date.

سێيه‌م/ كتێب:

أ-به ‌زمانى كوردى:

-قادر، مه‌هدى محه‌مه‌د، 2008، هه‌ولێر له‌ نێوان ساڵانى1914-1930، ده‌زگاى به‌درخان، هه‌ولێر.

-عه‌بدوڵڵا، د.نه‌جاتى، بيبلۆگرافياى كوردناسى/كورد و كوردستان له‌ سه‌رچاوه‌ ئينگليزييه‌كاندا، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ى حاجى هاشم، هه‌ولێر.

– عه‌بدوڵڵا، د.نه‌جاتى، 2009، بيبلۆگرافياى كوردناسى كورد و كوردستان له‌ سه‌رچاوه‌ فڕه‌نسييه‌كاندا ، چاپى يه‌كه‌م ، چاپخانه‌ى حاجى هاشم ،  هه‌ولێر.

ب-به ‌زمانى عاره‌بى:

-براور، اريك، 2009، يهود كردستان، ترجمة:شاخوان كركوكي و عبدالرزاق بوتان ،دار آراس ، اربيل.

-حسين، محسن محمد، 2014، اربيل في العهد الأتابگي، اربيل.

-مجموعة من اساتذة الجامعة، 2012، أربيل/ دراسة تأريخية، الطبعة الاولى، مطبعة آراس، اربيل.

ج-به‌زمانى ئينگليزى:

–Cyprus and Asiatic Turkey A Handy General  Description of our Eastern Protectorate from the English Cyclopedia, 1878, London.

-Dikson, E. D., 1894, The Outbreak of Cholera in Mesopotamia and Syria in 1889, 1890 and 1891, In: Transections of the Epidemiological Society of London, vol.xiii, Press, London.

– Wilson, Charles, 1895, Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, John Murray, London.

د_به‌زمانى فڕه‌نسى:

-Cuinet, Vital, 1891, La Turquie D^, Asie; Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’ Asie Mineure,  Tome  Deuxième Ernest Leroux, Paris.

ه-‌به‌زمانى ئه‌ڵمانى :

-Petermann, A., Mittheilungen uus Justus Pertees’ & EO & Repiischer Anstalt ober Wichita N’eue Erforschungen aus dem Gesmmtgebiete der Géographie, Berlin.

-Ritter, Carl, 1840, Die Erdkunde im Verhaltniss zur Natur, Berlin.

و-به‌ زمانى ئيتاڵى:

-P. M. Giuseppe Campanile, 1818,  Storia Della Regone Del Kurdistan e Delle Sette Di Religione Ivi Esistenti, Napoli.

چواره‌م/توێژينه‌وه‌:

أ–به‌زمانى كوردى:

-هه‌روتى، د.سه‌عدى عوسمان ، 2018، لاپه‌ڕه‌ پڕشنگداره‌كانى مێژووى هه‌ولێر له‌سه‌رده‌مى عوسمانيدا، مجلة قه‌ڵاى زانست العلمية، المجلد(3)، العدد(4)، خريف.

ب–به‌زمانى عاره‌بى:

-قادر، د.جبار ، 2018، اربيل في السالنامات العثمانية، مجلة الأكاديمية الكردية، عدد‌(26)، اربيل.

ج-به‌ زمانى ئينگليزى:

_ Perkins, Justin, 1850, Journal of a tour from Oroomiah to  Mosul, through Kurdish Mountains, and a visit to the Ruins of Nineveh, In: Journal of the American Oriental Society, Second Volume, May 24, New York.

– Jewish Intelligence, and monthly account of the proceedings of the London Society for Promoting Christianity amongst the Jews, vol:XIV,1848, London.

–Missionary Herald, vol:xlvii, Boston,1851.

– Shiel J., 1838, Notes on a Journey from Tabriz, through Kurdistan, via Van, Bitlis, Seert, and Erbil, to Suleymanyeh in July and August, 1836, In:The Journal of the Royal Geographical Society of London”Magazine”, vol: Eight, Clowes and sons, London.

د- به‌زمانى فڕه‌نسى:

– Cle’ment, A., 1866, ”Excursion dans le Kurdistan Ottoman méridional; de Kerkouk a’ Rawanduz en 1856”, In: Mémoire de la Société de Géographie de Genève, Genève.

مادەی ئیربل لەئینسۆکلۆپیدیای ئیسلامیدا لێکۆلینەوەیەکی شیکاری ورەخنەییە

(بە بەراورد لەگەڵ سەرچاوە رەسەنەکان)

م.ی. لەنجە طلعت عبيد

زانکۆی سەلاحەددین- کۆلێژی ئاداب- بەشی مێژوو

Lanja.Obaid@su.edu.krd

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.013 

پوختە:

    زۆرن ئەو سەرچاوەو ژێدەرانەی لەکۆن ونوێدا باسیان لەشاری ئیربل ودەوروبەری کردووە کەم وزۆر؛ ئەم شارە دێرینە پشکی بایەخدانی بەرکەوتووە.یەکێک  لەو سەرچاوانەش ئینسۆکلۆپیدیای ئیسلامیە، لەمادە سەرەکیەکانی (ئیربل)ە، دیارە ئەم ئینسۆکلۆپیدیایەش لە گرنگترین وفراوانترین سەرچاوەکانی هاوچەرخە کە تایبەتە بە هەرچی پەیوەستە بە موسڵمانان لە مێژوو وجوگرافیا وکەسایەتی ولایەنە جۆراوجۆرەکانی شارستانی..هتد. کە کۆمەڵێک لە رۆژهەڵاتناسان کاری زانستیان لە ئامادەکردنیدا ئەنجامداوە بەهۆی گرنگی وبایەخەکەیەوە وەرگێردراوەتە سەر چەندین زمانی زیندوی جیهان. هەر لەم پێوەندگەیەوە ئەم بابەتە هەلبژێردراوە.

ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکە بۆ مەبەستی خستنەرووی ئەو سەرنج وتێبینیانەی کە لەمیانەی  باسکردنی مادەی ئیربل بەرچاو کەوتون، لەلایەکی تر زانیارییەکان بەراورد کراون لەگەڵ زانیاری سەرچاوە رەسەنەکان بەگشتی و هاوسەردەم بەتایبەت.

دابەشکاری توێژینەوەکە لە پێشەکییەک ودەروازەک لەگەڵ سێ تەوەرە پێکهاتووە وێرای ئەنجامەکان. لە پێشەکیەکەیدا باس لەگرنگی بابەتەکەو هۆکاری هەلبژاردنی کراوە، لەگەڵ دەروازیەک کەتیایدا سەرقەڵەمێک لە ناساندنی ئەم ئینسۆکلۆپیدیایە باسکراوە. تەوەرەی یەکەمی تایبەت کراوە بە مێژووی سیاسی و بنەچەی ناوی شارەکە، دووەمیشی تیشک خراوەتەسەر رەهەندە شارستانیەتەکانی ئەم شارە، هەرچی تەوەرەی سێیەم وکۆتاییە تایبەت کراوە بە هەڵسەنگاندنی رێبازی (میتۆد)نوسین وجۆری سەرچاوەکان وشێوازی خستنەرووی بابەتەکان لەلایەن رۆژهەڵاتناسان ونوسەرانی ئەم مادەیە لەکۆتایشدا گرنگترین ئەنجامەکانی بەخاڵ خراوەتەروو.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

• سەرچاوەو ژێدەرەکان:

سەرچاوەکان بە زمانی عەرەبی:

• ابن الاثير، أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن عبد الكريم (ت630هـ /1232م)، 1415هـ: الكامل في التاريخ، تحقيق: عبد الله القاضي، بيروت، دار الكتب العلمية.
• ابن تغري بردي، جمال الدين أبو المحاسن يوسف بن تغري بردي الظاهري (ت 874هـ/ 1469م)، النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، مصر، دار الكتب.
• ابن خلدون, ولي الدين أبو زيد عبد الرحمن بن محمد بن محمد الحضرمي الإشبيلي (ت808هـ /1405م)، 1408 هـ /1988م: تاريخ ابن خلدون المسمى (ديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر)، تحقيق: خليل شحادة، بيروت، دار الفكر.
• رشيدالدين فضل الله همداني, فضل الله بن عماد الدولة ابي الخير بن موفق الدولة (ت7018 ھ /1318م)، 2000م: جامع التواريخ، نقله الى العربية، محمد صادق نشأت واخرون، تحقيق: يحيى الخشاب، وزارة الثقافة والارشاد القومي، القاهرة، مطبعة عيسى البابي الحلبي.
• ابن العماد الحنبلي، عبدالحي بن أحمد بن محمد ابن العماد العَكري(ت 1089هـ/1678م)، 1406 هـ – 1986م: شذرات الذهب في أخبار من ذهب، تحقق: محمود الأرناؤوط ، بيروت، دار ابن كثير.

• الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز (ت 748هـ/ 1347م)، 1996م:العبر في خبر من غبر، تحقيق: أبو هاجر محمد السعيد بن بسيوني زغلول، بيروت.، دار الكتب العلمية
• ابن العبري، أبو الفرج يوحنا بن هارون بن توما الملطي، (ت 685هـ/ 1286م)، 1992 م: تاريخ مختصر الدول، تحقيق: أنطون صالحاني اليسوعي، بيروت، دار الشرق.
• ابن العديم، كمال الدين عمر بن احمد بن هبةالله بن ابي جرادة العقيلي،(ت 660ه)، 1999م: زبدة الحلب في تاريخ حلب، وضع حواشيه: خليل المنصور، بيروت ، دار الكتب العلمية.
• ابو الفداء، الملك المؤيد عماد الدين إسماعيل بن علي بن محمود بن محمد ابن عمر بن شاهنشاه بن أيوب(ت732هـ /1331م): 1840م، تقويم البدان ، اعتنى بتصحيحه وطبعه: البارون ماك كوكين ديسلان، باريس، دار الطباعة السلطانية.
• المختصر في أخبار البشر، المطبعة الحسينية، مصر.
• ابن الفوطي، كمال الدين أبي الفضل عبد الرزاق بن أحمد الشيباني البغدادي(ت 723هـ/1322م)، 1424هـ – 2003م: الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة، تحقيق: مهدي النجم، بيروت ، دار الكتب العلمية.
• القزويني، ابوعبدالله زكريا بن محمد بن محمود (ت 682/ 1283م)،٢٠١١ : اثار البلاد وأخبار العباد، ط2، بيروت، دار صادر.
• ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري (ت774هـ /1372م)، 1408، هـ/ 1988م: البداية والنهاية، تحقيق: علي شيري، القاهرة ، دار إحياء التراث العربي.
• ابن الوردي، عمر بن مظفر بن عمر بن محمد ابن أبي الفوارس الكندي (ت:749هـ /1348م)، 1417هـ – 1996م: تاريخ ابن الوردي، لبنان ، دار الكتب العلمية.
• اليونيني، قطب الدين أبو الفتح موسى بن محمد (726هـ /1222م)، 1992م: ذيل مرآة الزمان، تحقيق: وزارة التحقيقات الحكمية والأمور الثقافية للحكومة الهندية، القاهرة ، دار الكتاب الإسلامي.
• ياقوت الحموي، شهاب الدين أبو عبد الله ياقوت بن عبد الله الرومي (ت 626هـ/1228م)، 1995م : معجم البلدان، بيروت ، دار صادر.
• احمد عبدالعزيزمحمود،2006م: الامارة الهذبانية الكردية، اربيل ، مكتبة التفسسير.
• اميد ابراهيم جوزةلي،2019م: تاريخ الترك والتركمان في اربل- اربيل، اريبل، مكتبة التفسير.
• زرار صديق توفيق،2007م: القبائل والزعامات القبلية الكردية في العصر الوسيط، مطبعة ئاراس،اربيل.
• طه باقر،1973م: مقدمة في تاريخ الحضارات القديمة، بغداد.
• فهمي محمود،1999م: تاريخ اليونان, مطبعة غد،د.م.
• محسن محمد حسين،2014م: اربيل في العهد الأتابكي، اربيل ، مكتبة التفسسير.

بە زمانی کوردی:

١-سەلام عەبدولکەریم،٢٠١٣ز: لە بارەی رۆژهەڵاتناسییەوە، سلێمانی.

2- محه‌مه‌د ئه‌مین عه‌لی عه‌بدوڵڵا ،2010ز: شه‌ڕی گۆگامێلا ئه‌ربیلا، توێژینه‌وه‌یه‌كی مێژووییه‌  له‌هۆكار وده‌ره‌نجامه‌كانی، سلێمانی.

بەزمانی ئینگلیزی:

• Joel Thomas Walker,2006 : The Legend of Mar Qardagh , (  University of California Press .

www.marefa.org

ڕۆڵی ئافرەتانی هەولــێـر لە ئەنجومەنی یاسادانانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردستان لەژێر ڕۆشنای ڕۆژنامە و گۆڤارە كوردیەكان لەماوەی 1975-1991ز

  م . نجم الدین عبدالله اسماعیل                                 

بەشی مێژوو – کۆلێژی ئاداب – زانکۆی سەڵاحەدین – هەولێر   

Email: najmaddin.ismael@su.edu.krd                         

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.012 

پوختــــــــــــە

ئەم بابەتە بریتییە لە توێژینەوەیەكی مێژوویی دەرباری ڕۆڵی ئافرەتانی هەولــێـر لە ئەنجومەنی یاسادانانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردستان لەژێر ڕۆشنای ڕۆژنامە و گۆڤارە كوردیەكان لەماوەی 1975-1991ز كە تیایدا هەوڵدراوە ڕۆڵ وپێگەیی ئافرەتانی هەولێرلەم ئەنجومەنە ولێژنەكانی بەشێوەیەكی زانستی بخرێتەڕوو . ئەم توێژینەوەیە پێكهاتووە لە پێشەكیەك وسێ تەوەر.

لەم توێژینەوەیەدا هەوڵدراوە تیشك بخرێتە سەر ڕۆڵی ئافرەتانی شاری هەولێر وەك چینێكی زیندووی ناوكۆمەڵگای كوردستان لەناو ئەنجومەنی یاسادانان و كاریگەریان لەسەر بارودۆخی سیاسی وكۆمەڵایەتی وڕۆشنبیری وتەندروستی لەژێر ڕۆشنای ڕۆژنامە و گۆڤارە كوردیەكان لەماوەی 1975-1991ز. سەرباری ئەوەی لەوماوەیەدا حكومەتی عێراق چاودێرێەكی توندی خستبوە سەر هەموو بوارەكان ،هەر چەندە ئەو دام ودەزگايانە ئافرەتانی هەولێر لەناوى كاریان دەكرد سەر بەحكومەت بوو ، بەڵام زۆربەی دەسەڵاتەكان لەژێر دەستى حزبی بەعسی عەرەبی ئیشتراكی دا بوو ، لەگەڵ ئەوەشدا ئافرەتانی هەولێر بەپێی تواناو دەسەڵاتەكانیان توانیان ڕۆڵی سیاسی وكۆمەڵایەتی و ڕێكخراوەیی و ڕۆشنبیری خۆیان بگێرن ، ئەو ڕۆلانەی ئافرەتانی هەولێر ئەرێنی بوو لەلایەك بەهۆی ئەندامیەتیان لە لیژنەكان ، لەلایەكی تریش لەڕێگەی ئەو نووسین و بابەتە سیاسی وكۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریانەی كەلەگۆڤارو ڕۆژنامەكوردیەكان بڵاویان دەكردەوە.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

سەرچاوەکان

یەكەم : بڵاوكراوە حكومیەكان

• الجمهورية العراقیة ، وزارة التربیة،المدیریة التخطيط التربوي ، قسم الاحصا‌ء ، التقریر السنوات 1974-1991.
• الجمهورية العراقية ، وزارة الصحة ، المديرية التخطيط ، قسم الاحصا‌ء ، التقرير السنوات 1974-1991 لمنطقة الحكم الذاتي.

دووەم : كتیب  

”  بەزمانی عەرەبی “

• جبار قادر ،طارق جامباز ، قرارات مجلس قيادة الثورة المنحل الخاصة بالكورد والكوردستان ،مطبعة الحاج هاشم ،أربيل ،2013.
• شكیب عقراوی ، سنوات المحنة في كردستان (اهم الحوادث السیاسية والعسكریة في كردستان والعراق من 1958 الی 1980)، مطبعة منارە ، اربیل ،2007.
• فاتح رسول ، صفحات من تاريخ كفاح الشعب الكردي (أحداث و وثائق 1982-1990) ، ت : كمال غةمبار ،ج3، مطبعة شظان ، السليمانية ، 2006.
• فاضل الزهاوی ،حرب الخلیج وانتفاضە كردستان العراق ،مطبعة رون ، السلیمانیة ،2004.
• مارتن فان برونیسن ،الاغا والشیخ والدولة ،البنی الاجتماعیة و السیاسة لكوردستان ،ت : امجد حسین، ، مطبعة اراس ، اربیل ،2007.

-” بەزمانی كوردی “

-ئیسماعیل تەنیا،ڕابەری ڕۆژنامەگەری كوردی(ئازاری 1975-1993) ، بەڕێوەبەرایەتی چاپخانەی -ڕۆشنبییری ،هەولێر ،2013.

ئەمین قادر مینە ، تەرحیل  تەعریب تەبعیس ، چ2، سەنتەری سترانیجی كوردستان ، ،سلێمانی ، 1999.

• جەمال خەزنەدار،ئینسكۆپیدیای ڕۆژنامەگەری كوردی 1898-2010، لەبڵاوكراوەكانی سەندیكاری ڕۆژنامەنووسانی كوردستان گۆڤاری ڕۆژنامەنووس(4) ،هەولێر ، 2011.
• حەسەن بارام ،فەرهەنگی ڕۆژنامەگەری كوردستان وعێراق 1816-2000، چاپخانەی ڕەهەند ،سلێمانی ،2012.
• ڕێبوار ڕەمەزان عەبدولا، بارۆڤی لەناوبردنی بارزانیەكان، چاپخانەی دەزگای ئاراس، هەولێر،2010.
• سامیە شاكر سادق (مەشخەڵ) ، سێ بێ (بەستەپیازە – بەغدا – بەرلین ) ، بێ ناوی چاپخانە، 2019 ، هەولێر .
• سەنگەر زرار ، بیبلۆگرافیای بڵاوكراوە وەرزشیەكان (1985-2012) ، چاپخانەی ڕۆشنبییری ،هەولێر ،2012.
• عومەر هەمزە ساڵح ، جیۆساید وتاوانەكانی ڕژێمی بەعس دژی بارزانیەكان (1975-1991) لەزمانی شایەتحاڵەكان وبەڵگەنامەكان،ج1 چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر،2017.
• قارەمان حەیدەر ڕەحمان ،بزووتنەوەی ڕۆشنبیری كوردی لەشاری هەولێر 1975-1991، چاپخانەی ڕۆژهەلات ، هەولێر ،2016،
• كامەران بابان زادە : رێككەوتنامەی جەزائیر و رەهەندەكانی لەسەر كێشەی كورد لە كوردستانی باشور، چاپخانەی سەردەم ، سلێمانی ، 2014.
• مستەفا نەریمان ،بیبلۆگرافیای ڕۆژنامەی هاوكاری ،بەشی یەكەم 1970-1974، چاپخانەی دار الحریە ، بەغداد، 1989 .
• میدڵ ئیست وۆچ ، جینۆساید لەعێراق و پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد ، و: سیامەندی موفتی زادە ، چاپخانەی خاك ، سلێمانی ،1999.
• نەجمەددین عەبدولڵا ئیسماعیل ،هەولێر لەنێوان ساڵانی 1970-1979،چاپخانەی ڕۆژهەلات ، هەولێر ،2016.

سييەم / نامەو تیزە زانكۆییەكان

• ئارام ئەبوبەكر حەمەد ئەمین ، بارودۆخی سیاسیی پارێزگای هەولێر 1979-1991، ،ماستەرنامە (بلاونەكراوە) ، كۆلێژی ئەدەبیات ،بەشی مێژوو ، زانكۆی سەڵاحەددین –هەولێر ،2016.
• دحام لقمان اسماعیل ، ڕەوشی ئابووری وكۆمەڵایەتی باشووری كوردستان لەڕوانگەی ڕۆژنامەوانی كوردی ئاشكرا لەعێراق 1980-1988 ، ،ماستەرنامە (بلاونەكراوە) ، كۆلێژی ئەدەبیات ،بەشی مێژوو ، زانكۆی سەڵاحەددین –هەولێر ،2015.
• رێبوار خالد مصطفی ، پارێزگای سلێمانی (1968-1988) ،توێژینەوەیەكی مێژووی ئابووری ،ماستەرنامە (بلاونەكراوە) ، كۆلێژی ئەدەبیات ،بەشی مێژوو ، زانكۆی سەڵاحەددین –هەولێر ،2014.
• نەوشیروان شەریف سەعید ،ئەزموونی ئۆتۆۆمی لەباشووری كوردستان لە11ی ئاداری 1974-11ی ئاداری 1991، ماستەرنامە (بلاونەكراوە) ، كۆلێژی ئەدەبیات ،بەشی مێژوو ، زانكۆی سەڵاحەددین –هەولێر ،2017.

چوارەم : ڕۆژنامە وگۆڤارەكان

1-ڕۆژنامەكان :

-ڕۆژنامەی عێراق:

 ژمارە(1) ،9ی تشرینی دووەمی 1976؛ ژمارەی (2)ی ، 23ی تشرینی دووەمی 1976 ؛  -ژمارەی (54)ی شوباتی 1985دا ؛ ژ68، 4ی كانونی دووەمی 1986 ؛ ژ150، 22ی ئابی 1990.

-ڕۆژنامەی الانفال :

 ژ(1) ، 12ی نیسانی 2006 .

-ڕۆژنامەی بیری نوێ :

ژ(1) ژ1975؛ ژ (23) 1977.

-ڕۆژنامەی كاروانی وەرزش :

ژمارە (1) ی 30ی تەمووزی 1985 .

– ڕۆژنامەی هاوكاری :

(ژ1، هەینی 9ی كانوونی دووەم  1970؛  ژمارەی (22)ی ساڵی دووەمی لە26ی حوزەیرانی 1971 ؛ ژمارەی (225) یەوە 5ی تەمووزی 1971 ؛ ژ628، 11ی ئاداری 1982 ؛ ژمارەی (909) 28ی ئەیلولی 1987 ؛ ژ582، 9ی 1990.

2-گۆڤارەكان :

أ-گۆڤاری ئۆتۆنۆمی (الحكم الذاتي)

• بەرێوەبەری پەروەردەی هەولێر بۆ ئۆتۆنۆمی دەدوێ‌ ، ، ژ(2) ساڵی چوارەم 1979.
• دەستەی نووسەران ، ڕێرەوی ئۆتۆنۆمی ، ژ(2-3) ، نیسانی 1976.
• دەستەی نووسەران ، پەرەسەندنی ئابووری وكۆمەڵایەتی لەكوردستان دوای ڕاگەیاندنی ئۆتۆنۆمی ، ژ(2-3) ساڵی 1976.
• دیمانە لەگەڵ بەرێوەبەری گشتی مافوری دەستكرد لەهەولێر ، ژ (7) ساڵی یەكەم ،هەولێر ، تشرینی دووەم 1976.
• ڕیپۆرتاژ، دەنگ وباسی ئۆتۆنۆمی ، ژ (2) ، ساڵی چوارەم 1979.
• ڕیپۆرتاژ، دەنگو باسی ئۆتۆنۆمی ، ژ(2) ،ساڵی سێیەم 1978.
• ڕیپۆرتاژ، شارەوانی هەولێر تەنیا بەژمارە دەدوێ‌ ، ژ(7) ، تشرینی دووەم 1976.
• ڕیپۆرتاژ، لەگەڵ بەرێوەبەری ڕۆشنبیری جەماوەر لەپارێزگادا ، ژ(7) ، تشرینی دووەم 1976.
• سامیە شاكر ،باری ئافرەت لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیدا ، ژ(4)1977.
• ………. ، جیهان لەساڵی 2000هەمدا ، ژ(1)1979.
• ………. ، دەوری ئافرەت وهاوبەش كردنی لەبنیات نانی سۆشیالیستی دا ، ژ(2)1978.
• ………. ،واتەی ساڵی جیهانی منداڵان وپێداویستیەكانی پەروەردەكردنی منداڵانی كوردستان ، ژ (3)1979.
• ………. ، واقعی منداڵ لە كوردستاندا ، ژ(5)1978.
• موسی عبدالصمد ، كاركردن لەپێناو داپۆشتنی كوردستان بەڕاژەی فێركردنەوە ، ژ(6) ئەیلولی 1976.
• نافیعە عثمان ابوبكر ، ئافرەت نیوەی كۆمەڵە ، ژ(1)1979.
• ………. ، بەبۆنەی ساڵی منداڵی جیهانیەوە ، ژ(2)1979.
• ………. ،پەژارە وتێكۆشانی ئافرەت لەجیهاندا، ژ(5)1979.
• ………. ،چالاكیەكانی نووسینگەی ئافرەتانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی ، ژ(5)1978.
• …………… ئافرةتى كورد لەسایەی شۆڕش وئۆتۆنۆمی ،ژ(1) ساڵی هەشتەم ،1984
• نزار جرجیس علی ، باری ڕۆشنبیری ناوچەی كوردستان وئاسۆی پەرەپێدانی ، ساڵی دووەم 1977.
• ووتار ، دانیشتنی نائاسایی یەكەم ، ژ(1) ساڵی 1978 .

ب-گۆڤاری بیری نوێ :

ووتار ،ياسايي ئؤتؤنؤمى بؤ كوردستان ، ژمارە(1) كانونی دووەمی .1976

ج- گۆڤاری بەیان :

ووتار، ئەندامانى ئةنجومةنى ياسادانانى ئؤتؤنؤمى كوردستان ،ژمارە (44) ی ئەيلولي 1979.

د-گۆڤاری المراَء( ئافرەتی كورد):

ووتار ، ئافرةتانى كوردستان ، ژ1، 1980 .

هه-گۆڤاری تەندروستی و كۆمەڵ:

دیدار لەگەڵ دكتۆر صادق حمید علوش، ژ(6) ،ئاداری 1988.

و-گۆڤاری دەنگی پێشمەرگە

ووتار ،سياسةتى حكومەت بەرامبەر كورد ،  ژ125 ، ئابی 2008.

ووتار ، ڕێكەوتنامەی جەزائیر و كاریگەری لەسەر كوردستان ،،  ژ125 ، ئابی 2008.

ح-گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ‌:

ووتار ،ڕۆڵی فۆلكلۆری كودی لەدیاری كردنی ڕووادوی مێژوویدا  ، ژمارە (127) زستانی 1991 .

خ-گۆڤاری نووسەری نوێ‌ :

سامية شاكر ، شيعرى (ڕاژەی من) ،  ژمارە(3) ،1978 .

ڕۆڵی ئافرەتان لەڕۆژنامەدا ،ژ(5)،1981.

ط-گۆڤاری نووسەری كورد 1979:

ووتار ، بەهاری كوردستان ،ژ(5)،1980.

ڕوداوە سیاسیەكانی سەردەمی پاشایەتی لە شاری هەولێر لە گۆڤاری هەولێردا

نشمیل صابر عبدالله

به‌شی مێژوو ، كۆلێژی ئاداب، زانكۆی سه‌لاحه‌دین، هه‌رێمی كوردستان ، عێراق

nashmilabdullah@su.edu.krd

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.011 

پێشەكى.

ڕوداوە سیاسییەكانی شاری هەولێر لە سەردەمى پاشايەتى لە عێراق(١٩٢١ ـ ١٩٥٨) بەشێكی  گرنگ لە مێژووی هاوچەرخى ئەو شارە پێك دەهێنێت، بووە بە بابەتێكی سەرەكی زۆربەی گۆڤار و ڕۆژنامە و سەرچاوە مێژووییەكان چ ئەوانەى لە كاتى رودانى روداوەكان دەدەچوون چ ئەوانەى دواتر دەرچوون.

گۆڤاری هەولێر يەكێكە لەو گۆڤارانەى كە هەر چەندە دواى تەواو بوونى ئەو سەردەمە دەرچووە بەلام روداوە سياسييەكانى سەردەمى پاشايەتى بە يەكێك لە بابەتە گرنگەكانى ژمارەكانى دادەندرێت گرنگى بەم ماوە مێژووييە داوە، لە رووى سیاسی وئابوری وكۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری وهونەرى ، رووداوەكانيش بە شێوەی توێژینەوە یاخود ووتاريانلە چوارچێوەى ياداشتەكان و يان چاوپێكەوتنەكان يان لە وەسفى كەسايەتيەكان خراونەتە روو.

ئەم توێژینەوەیە لە دوو تەوەرە پێك دێت، تەوەرەی یەكەم، تەرخانكراوە بۆ ناساندنى ژمارەكانى گۆڤارەكە و نوسەرەكانى هەر ژمارەيەك و بابەتەكانى بلاوكراونەتەوە بە شێوەی ریزبەندی ژمارەكانى دەرچوون، تەوەرەی دووەم تايبەتە بە روداوە سياسييەكان كە لە چوارچێوەى كەسايەتيەكان و خودى روداوەكان و ياداشتەكان باسى لێوەكراوە، دواتر دەرئەنجامى توێژينەوەكە بە شێوەى خال دياركراوە وبە لیستی سەرچاوەكان كۆتایی دێت.

دەربارەى گرفت و ئاستەنگەكانى ئەو توێژينەوەيە، وەك زۆربەى توێژينەوەكانى تايبەت بەمێژووى هەولێر نەبوونى ئەرشيفەكى تايبەت بە مێژووى ئەو شارە و كەمى ياداشتەكانى كەسايەتيەكانى شارەكە كە ئاگادارى رووداوەكانن گرفتى نوسينى ئەوتوێژينەوەيە، هەروەها ژمارەيەك لەو كەسايەتيانەش كە بيرەوەرييەكان نوسيوەتەوە  بەڵام بە پێى پێويست بايەخيان بە روداوەكان نەداوە .

لەم توێژينەوەيە چەندين جگەلەگۆڤارى هەولێر ، چەند سەرچاوەو گۆڤار و ڕۆژنامە بەكار هاتووە كە باس لە ڕووداو و ژيانى سياسى شارەكە و ڕۆڵى كەسايەتيە سياسيەكانى دەكات، كە زياتر پەيوەندييان بە رودوەكان هەبووە. هەر چەندە كارێكى لەمجۆرە بێ كەم وكورى نابێت بەلام هيوادارين بە چاوێكى زانستى وەربگيرێت .

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

سەرچاوەکان:

يەكەم: كتێبەكان.

ـ بەزمانى كوردى .

ـ ئازاد عوبێد ساڵح، ڕۆڵى سياسى و كارگێرى و ڕوناكبيرى مەعروف جياوك، چاپخانەى حاجى هاشم، لە بلاوكراوەكانى ئەكاديمياى كوردى، هەولێر، ٢٠١٢.

ـ ئەحمەد حەمەدەمين ئۆمەر،ئەندامە كوردەكانى ئەنجومەنى نوێنەرانى عيراقى لە رۆژگارى پاشايەتيدا ١٩٢٥ ـ١٩٥٨ ، كۆمەلگاى چاپەمەنى شەهاب، هەولێر، ٢٠٠٧ .

ـ ئيسماعيل شكور رسول، معروف جياوك ١٨٨٥ ١٩٥٨، هەولێر، ٢٠٠٧.

ـ بورهان حاتەم گۆمەتاڵى، ساڵح حەيدەرى ١٩٢٢ـ ٢٠٠١ / رۆڵى سياسيي وروناكبيريى، چاپخانەى رۆژهەلات،هەولێر،٢٠١٢.

ـ ب.هه‌وراز، راپه‌رینی جوتیارانی ده‌شتی هه‌ولێر، كوردستانی عێراق،1997.

ـ پارتى ديموكراتى كوردستان، هەڵوێستى حزبە سياسيەكانى عێراق لەمەر كێشەى كورد ١٩٤٦ ـ ١٩٧٠، چ(١)، بڵاو كراوەكانى مەكتەبى ناوەندى ديراسات و توێژينەوە، ١٩٩٧.

ـ حەمە ساڵح فەرهادى، كسپەى دەروون، چاپخانەى ڕۆژهەلات، هەولێر، ٢٠١٢.

ـ رەشاد مەلا يەحيا، ژان و ژيانى جوتيارانى دەشتى هەولێر ڕاپەرينى١٩٥٣،چ(١)،چاپخانەى گەنج، سلێمانى، ٢٠٠٦.

ـ سالار سيامەند عبدللە، ڕاپەرينى جوتيارانى دەشتى هەولێر١٩٥٣،كەركوك،٢٠٠٦.

ـ سەيد مولود بێخاڵى،هەولێرم واديوەو بيستووە،هەولێر،٢٠٠٥.

ـ شوان محمدامين تەها، هەولێر لە نێوان ساڵانى١٩٥٨-١٩٦٧،چ(١)، هەولێر،٢٠١٤.

ـ عباس سلێمان سمايل، مێژووى دەشتى هەولێر، هەولێر،٢٠٠٤.

ـ فاخر عالى خان ئاودەلى، ڕۆڵى زانايانى ئايينى لە ژيانى سياسى هەولێر ١٩٤٥-١٩٧٠،چ(١)،چاپخانەى هێڤى،٢٠١٤.

ـ كەمال مەزهەر ئەحمەد، چەند لاپەڕەيەك لە مێژووى گەلى كورد،بەرگ(٢)،ئا: عبداللە زەنگەنە،چ(١)، چاپخانەى وەزارەتى پەروەردە، هەولێر،٢٠٠١.

ـ محەمەد مەلا قادر، سەربوردەى نەمران،چ(١)، چاپخانەى حاجى هاشم، هەولێر،٢٠١٤.

ـ م.ر. هاوار، شێخ محمودى قارەمان و دەوڵەتەكەى خوارووى كوردستان،بەرگ(١)،لەندەن،١٩٩٠.

ـ مەهدى محەمەد قادر، پێشهاتە سياسيەكانى كوردستانى عێراق ١٩٤٥-١٩٥٨، سلێمانى،٢٠٠٥.

ـ ــــــــــــــــــ، هەولێر لە نێوان ساڵانى ١٩١٤ ـ ١٩٣٠، چاپخانەى رۆژهەلات، هەولێر ، ٢٠٠٨.

ـ ــــــــــــــــــ، هەولێر لە ساڵانى ١٩٢٦ ـ ١٩٣٩، چاپخانەى حاجى هاشم، هەولێر،٢٠١٣.

ـ نەوشيروان مستەفا ئەمين، كوردستانى عێراق، سەردەمى قەلەم و موراجاعات ١٩٢٨ ـ١٩٣١، سلێمانى، ١٩٩٩.

ـ بە زمانى عەرەبى.

– اسماعيل شكر رسول، أربيل ـ دراسة تاريخية في دورها الفكري والسياسي ١٩٣٩-١٩٥٨، ط(٢)، السليمانيە،٢٠٠٥.

ـ أ. شاميلوف، حول مسألة الاقطاع بين الكرد، ت: كمال مظهراحمد، بغداد، 1987.

– احمد باش أعيان، انقلاب ١٤ تموز١٩٥٨في العراق خلفياتە و ذيولە مع موجز من العهد القاسمى١٩٥٨ -١٩٦٣، دارالحكمە، لندن،٢٠١٣.

– برند فليث شرويدر، حرب العراق١٩٤١ ت: فاروق الحريرى، بغداد،١٩٨٢.

– حامد محمود عيسى، المشكلة الكرد في الشرق الاوسط منذ بدايتها حتى سنة ١٩٩١، ط1،مكتبة مدبولى، القاهرە،١٩٩٢.

– زبير بلال اسماعيل، تاريخ اربيل، مطبعة الثقافە، هولير،١٩٨٦.

ـ سليمان التكريتي، الوصي عبدالاله بن علي ١٩٣٩ ـ ١٩٥٣، تحقيق: عبدالرزاق الحسني، ط(١)،لبنان، ١٩٨٩.

– شاخوان عبداللە صاب، رفيق حلمي ـ دراسة تاريخية في نشاطه السياسي والثقافي، من منشورات بنكەى زين، السليمانية،٢٠٠٧.

عادل غفورى خليل، أحزاب المعارضة العلنية في العراق 1946-1954، ط(١)، دار الشؤون الثقافية العامة، بغداد،1984.  

– عبدالرزاق الحسنى، تاريخ الوزارات العراقيه، ط (٧)، منشورات دار الشؤون الثقافية العامة ،بغداد،١٩٨٨، ج(٥).

– عثمان كمال حداد، حركة رشيد عالي الطيلانى١٩٤١، المكتبة العصرية – صيدا، ب.ت.

-عثمان علي، الحركة الكوردية المعاصرة ١٨٣٣-١٩٤٦، ط (٢)،من منشورات المهد العالمي للفكر الاسلامي، الاردن،٢٠٠٨.

– عمر محمد محمد، القضيە الكوردية في سياسة الحكومات العراقية ١٩٣٢-١٩٤٥، السليمانية،٢٠٠٩.

– كمال مظهراحمد، صفحات من تاريخ العراق المعاصر ـ دراسة تحليلية، بغداد،١٩٨٧.

– محمد على الصويركي، معجم اعلام الكرد، بنكەى زين، السليمانية،٢٠٠٦.

– ميفان عارف عبدالرحمن بادي، الحركة القومية الكوردية التحريرية في كوردستان العراق ١٩٥٨-١٩٦٣، مطبعة وزارە التربيە، أربيل،٢٠٠٥.

– نجاة ياسين نجار، نواب اربيل و دورهم في العهد الملكي، ط (١)،مطبعە ماردين،أربيل،٢٠١٣.

ـ نصير سعيد الكاظمي، الحزب الشيوعي والمسألة الزراعية في العراق، مركزدراسات وابحاث و الاشتراكية في العالم العربى، دمشق،1986.

دووەم : ياداشتەكان .

ـ بە زمانى كوردى .

ـ مستەفا نەريمان، بيرەوەريەكانى ژيانم،دار الحريە،بەغداد،١٩٩٤.

ـ مسعود محمد، گەشتى ژيانم،ستۆكهۆڵم، ١٩٩٢.

ـ مه‌لا عه‌ولای حاجی سمایل، سه‌ربرده‌ی ژیانی سیاسیم، به‌غدا،1990، به‌رگ(١).

ـ بە زمانى عەرەبى.

– علي جودت الأيوبي، ذكريات، بيروت، مطابع الوفاء،١٩٦٧.

-عبداللە فرهادي، الأكليل في محاسن أربيل، ط (١)، هولير،٢٠٠١.

سێيەم: گۆڤار و ڕۆژنامەكان.

ـ بە زمانى كوردى.

– لە يادى ڕاپەرينەكەى دەشتى دزەيى دا، گۆڤارى “بيرى نوێ”،ژ(٤٦)، ٨/٥/١٩٧٣.

– تارق جامباز، حزبى هيوا لە ليواى هەولێر، گۆڤارى “ياسا پارێزى”،ژ(١٤)،هەولێر،٢٠٠٥.

– ئازاد عوبێد، سەربردەى ژيان و كەسايەتى مەعروف جياوك، رۆژنامەى بەدرخان، ژ(١١١)،شوبات٢٠٠٩.

– ڕاپەرينى جوتيارانى دەشتى هەولێر، ڕۆژنامەى “ڕێگاى كوردستان”،ژ(٤٦)،هەولێر،١٩٩٢.

– تارق جامباز، مەعروف جياوك كوردێكى مافپارێز و برادەرێكى نزيكى نورى سەعيد و ڕەشيد عالى گەيلانى بوو، گۆڤارى “هەولێر”، ژ١٠، بەهارى٢٠٠١.

– تارق جامباز، پاش ١٣ساڵ مەعروف جياوك، گۆڤارى”هەولێر”، ژ١١، هاوينى٢٠٠١.

– ـــــــــــــــ، شێخەشەل ئەو كەسايەتييە هەولێرييەى بوێر ژياوەو بەكەسەرەوە مرد، گۆڤارى”هەولێر”، ژ١٧، هاوينى٢٠٠٦.

– جەلال خدر، لە يادى خوالێخوشبوو ماموستا جەودەت ئەحمەدناجى،گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٤،بەهارى٢٠٠٢.

– جەمال ئيسماعيل، ماموستا نەژاد عەبدوڵڵا مشتێك لە سەربردەكانى دەگێرێتەوە،گۆڤارى”هەولێر” ، ژ١٣، كۆتايى٢٠٠١.

– سەيد بەرزۆ، خانەوادەى هەولێر، گۆڤارى”هەولێر”، ژ١٧، هاوينى٢٠٠٦.

– عبداللە حداد، مەلا عەلى فەندى هەولێر و كۆمەلەى تەعالى، گۆڤارى”هەولێر”، ژ٦، بەهارى٢٠٠٧.

– عەباس هورموزيار،ڕاپەرينى جوتيارانى دەشتى هەولێر،گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٢،پاييزى٢٠٠١.

– عوسمان مام يەحيا، لە ئەرشيفى جوانە مەرگ بەكر دلێر،گۆڤارى”هەولێر”،ژ٩،زستانى٢٠٠١.

– عبدالرحمان مەلاسەعيد، بنەمالەى موفتى و مەلافەندى،گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٤،بەهارى٢٠٠٢.

– فەرهاد عەونى، چەند لايەنێكى كوردايەتى لە ژيانى عيزەدين،گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٠،بەهارى٢٠٠١.

– فوئاد سديق، يانەى سەركەوتن و باربووكردنى لە لايەن بنەماڵە هەولێرييەكان،گۆڤارى”هەولێر”،ژ١، زستانى١٩٩٨.

– فەيسەل دەباغ، چلەى ماتەمينى مەلافەندى لە ڕۆژنامەى(فتى العراق)ى موسليدا، گۆڤارى “هەولێر”، ژ٦،بەهارى٢٠٠٧.

– كەريم شارەزا، لە ناودارانى پارێزگاى هەولێرجەميلاغاى حەوێزى، گۆڤارى”هەولێر”،ژ٥،زستانى٢٠٠٠.

– ــــــــــــــــ، مەعروف جياوك، گۆڤارى”هەولێر”، ژ٢،بەهارى١٩٩٩.

– ــــــــــــــــ، زاناى گەورەو ناودارى كورد مەلافەندى،ژ٣،هاوينى١٩٩٩.

– ــــــــــــــــ، بزوتنەوى ڕەشيد عالى گەيلانى لە بەغداو هەرايەكەى شێخ حەسەن ئەفەندى لە شارى هەولێردا،ژ٢،بەهارى١٩٩٩.

– ــــــــــــــــ، بنەماڵە ناسراوەكانى قەڵاتى هەولێر، گۆڤارى”هەولێر”،ژ٣،هاوينى١٩٩٩.

– ــــــــــــــــ، چەند بيرەوەرييەكانى ڕۆژگارم لەگەڵ شێخەشەل، گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٧،هاوينى٢٠٠٦.

– محەمەد خدر مولود، ئەگەر ڕێكبكەوێت حەزدەكەم لە هەولێر، گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٣،كۆتايى٢٠٠١.

– مسعود پەرێشان، برايمە فەندى، گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٥،هاوينى٢٠٠٢.

– نەژاد بەرزنجيل، سەرە قەڵەمێك بۆ خولێخۆشبوو شێخەشەل، گۆڤارى”هەولێر”،ژ١٧هاوينى٢٠٠٦.

ـ بە زمانى عەرەبى .

– عبدالفتاح يحيي البوتاني، اضاءة جديدە على حركە فلاحى سهل اربيل في ٢٢ نيسان ١٩٥٣،  مجلە”گولان”،ع(٢٠٤)،٢٠٠٠.