December 2020 – SUE Conferences

هه‌ولێر به‌ پێی سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌ فارسییه‌كانی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی نۆیه‌می كۆچی / پازده‌یه‌می زاینی

هه‌ولێر به‌ پێی سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌ فارسییه‌كانی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی نۆیه‌می كۆچی / پازده‌یه‌می زاینی

لێكۆلینه‌وه‌یه‌ك له‌ مێژووی سیاسیی و كارگێریی هه‌ولێر به‌ پێی نووسینه‌كانی

( حافيز ئه‌برو – حافظ أبرو، فه‌سیحی خه‌وافی – فصیحی خوافی)

د.موسی محمد خضر

بەشی مێژوو- کۆلێژی ئاداب – زانکۆی سەلاحەددین/ هه‌ولێر

mamadarashm @gmail.com

Musa.khder@su.edu.krd

DOI: https://doi.org/10.31972/ISCHKK19.018

پوخته‌

سه‌باره‌ت به‌و شاره‌ مێژووییه‌ و دێرینه هه‌ولێر(ئه‌ربل- ئيربل)، كه‌‌ به‌ كۆنترین شاری به‌رده‌وام ئاوه‌دانی جیهان ئه‌ژمارده‌كرێت،له‌ سه‌رچاوه‌كانی مێژووی ئیسلامیدا سه‌ربه‌ هه‌رێم ومه‌ڵبه‌ندى هه‌ندێك له‌ ولاتان ژمێردراوه‌، هه‌روه‌ها وه‌كو مه‌ڵبه‌ندێكى سه‌ربه‌خۆ ناوی هاتووه ‌و له‌ سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌ فارسییه‌كانیشدا به‌ هه‌مان شێوه،‌ به‌زۆر هۆكاره‌وه‌ ناوی هاتووه‌، به‌ڵام له و‌ سه‌رده‌مه‌ی كه‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ی‌ تێدا‌ ئه‌نجام دراوه‌‌ ،به‌پێی سه‌رچاوه‌كانی (زبدة التواريخ بايسنقرى، حافيز ئه‌برو(م833ك/1429ز) ، مجمل التواريخ ، فه‌سیحی خه‌وافی (م 845ك/1492ز) پتر ده‌كه‌وێته ‌سه‌رده‌می ته‌یمووری و كوڕه‌كانی،نووسراون. وێڕای ئه‌وه‌ی ئه‌وشاره‌ رۆلێكی به‌رچاوی له‌ ڕووداوه‌كان و یه‌كلاكردنه‌وه‌ ‌یاندا هه‌بووه‌، كه‌چى زۆر به‌ كه‌می ناوی هاتووه. بۆێه بۆ‌به‌ده‌ستهێنانی زانیاری،‌ده‌خوازێت توێژه‌ر، زۆر به‌ وردی هه‌وڵبدات له‌وده‌قانه‌دا زانیاری ‌هه‌ لێنجێت، كه باسی ئه‌وشاره‌ و به‌ره‌ی هه‌ولێریان كردووه‌.

 له‌بنه‌ڕه‌تدا توێژینه‌وه‌كه‌‌ پشتی به و‌ ژێده‌ر وسه‌رچاوه ره‌سه‌نانه‌ی كه‌ به‌ زمانی فارسی نووسراون، به‌ستووه،‌ به‌ڵام بۆ شیكردنه‌وی پتری بابه‌ت و رێگه‌ خۆشكردن بۆ نووسین، سوود له و‌ سه‌رچاوانه ش وه‌رگيراوه‌ كه‌‌ به‌ زمانه‌كانی دیكه‌ وه‌رگێڕدراون.‌ توێژینه‌وه‌كه‌ له‌ پێشه‌كی و دوو به‌شی سه‌ره‌كی و هه‌ر به‌شه‌ش له‌ چوار ته‌وه‌ره‌ ،له‌ گه‌ڵ ئه‌نجام و سه‌رچاوه‌كان، پێك هاتووه‌.

وشه گرنگه‌كان: هه‌ولێر،ئيربل، قه‌را یوسف، شا محمد ، كوشاف ،توركمان.

تەواوی توێژینەوە بخوێنەوە

سەرچاوەكان

سه‌رچاوه‌كان:

یه‌كه‌م: سەرچاوە ڕەسەنەكان

  • بەزمانی فارسی:

مستوفی : زین الدین بن حمدالله مستوفی  قزوینی (ت795ھ /1392م).

-(تهران، 1394 ه.ش):ذيل تاریخ گزیدە: بە كوشش :ایرج افشار، انتشارات محمود افشار.

حمد الله‌ مستوفی:  ابی بكربن محمد بن نصر مستوفی قزوینی(ت 750 ھ /1349م) (تهران،1362):تاریخ گزیده‌: به‌ اهتمام: عبدالحسین نوای ، انتشارات امیر كبیر.

ابن خلدون: عبدالرحمن بن محمد ( ت 808ك/ 1405 ھ )

)1385، تهران( :مقدمه‌ ابن خلدون ، ترجمه‌ محمد پروین گنابادى، انتشارات علمی فرهنگی.

ابن خلف تبریزى:  محمد حسین متخلص به‌ برهان قاطع ابن خلف تبریزى،قرن یازدهم /1063ز

 ( تهران، 1361): برهان قاطع ،باهتمام: محمد معین، موسسه‌ انتشارات امیر كبیر.

 خوافی: احمد بن محمد بن یحیی فصیحی(ت 849هـ/1445م)

–      (تهران،1386):مجمل فصیحی، تصحیح تحقیق، سید حسن ناجی نصرأبادی، انتشارات اساطیر،.

  خواندمیر: غیاث الدین بن همام الدین بن جلآ الدین محمد شیرازى(942ك/ 1535ز)

(تهران، 2535 ش. هـ): دستور الوزراء ، تصحیح :سعید نفیسی، انتشارات اقبال.

 فضل الله‌ همدانی :رشید الدین موفق الدوله‌ علی  همدانی(718ك/ 1318ز)         ( تهران ، 1374 هـ.ش):جامع التواریخ، بكوشش: بهمن كریمی، چاپخانه‌ اقبال.

  السمرقندی: كمال الدین عبد الرزاق (ت887ه/1482م)

-( تهران 1353):       مطلع السعدین و مجمع البحرین، اهتمام: عبد الحسین نوایی، كتابخانە طهوری.

شیرازى:شرف الدین عبدالله‌ بن فضل الله(ت 760ه /1358م)

( تهران، 1362): تجزیه‌ الامصار و تجزیه‌الاعصار- تحریر تاریخ وصاف، بقلم ایتی، انتشارات بنیاد فرهنگ.‌

 غفاری: قاضی احمد بن محمد بن نجم الدین غفاری قزوینی (ت- 975هـ/1567م).

– (تهران:1404هـ/1983م):تاریخ نگارستان،تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی، کتابفروشی حافظ.

 قزوینی : یحیی بن عبد اللطیف الحسینی القزوینی  (ت 948ه /1545م)

–      (تهران، 1314هـ ش):لب التواریخ، نشریات مۆسسە خاور، مطبعه سمین.

 كاتب چلبی : مصطفی بن عبد اللە چلبی (حاج خلیفە) ، ( ت1067ك/ 1656م)

–      (تهران ،1384):ترجمە تقویم التواریخ سالشمار وقایع مهم جهان، مترجم ناشناخته ، تصحیح میر هاشم محدث.

 كاشانی: ابو القاسم عبد الله بن محمد الكاشانی(ت 738ه/1337م)

-(تهران،1366ه.ش): زبدە التواریخ،بكوشش: محمد تقی دانش پژو،مۆسسە مطالعات فرهنگی.

 نسوی: شهاب الدین  محمد خرندزی زیدری منشی(ت حوالی 639ه/ 1241م )

–      (تهران، 1384):سیرت جلال الدین منكبرنی،مترجم مجهول،تصحیح و تحشیه: متجبی مینوی، انتشارات علمی فرهنگی.  

  الهروی : سیف الدین بن  محمد بن یعقوب الهروی (ت681ه/1282م)

-(كلكتە،  1352ه.ش):تاریخ نامەهراە، بتصحیح، محمد زبیرالصدیقی  ، سعی‌و اهتمام سیف خان بهادر خلیفە محمد اسدالە، كتابفروشی خیام.-     

یزدی: شرف الدین علی( ت858ه/1454م)

-(تهران، 1366ه.ش):ظفر نامە، تصحیح: محمد عباسی، انتشارات امیر كبیر . 

– بەزمانی عەرەبی

الذهبی: شمس الدین ابی عبد الله محمد بن احمد(ت748هـ/1347م)

-(بیروت،1987):تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و اڵاعیان، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، دار الكتاب العربی.

الصفدى: صلاح الدين خليل بن ايبك( ت 764هـ/ 1363م)

 –(بيروت،2000): الوافي بالوفيات، تحقيق : احمد الارناؤوط، تركي مصطفى، دار احياء التراث العربي.

 یاقوت الحموی: شهاب الدین أبی عبد الله یاقوت بن عبد الله الرومی (ت 626هـ/1229م)

–      (بیروت ، 1955):معجم البلدان، دار الصادر للطباعە والنشر.

دووه‌م : ژێدەرەكان

  • فارسییەكان:

اشپولر: برتولد و دیگران..

  • (تهران، 1380ه.ش):تاریخ نگاری درایران،ترجمە ‌و تالیف یعقوب اژند،انتشارات گسترە، چاپ دید اور.

أشتیانی : عباس اقبال اشتیانی

  • تاریخ ایران پس از اسلام از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه‌

بار تولد

  • (تهران،1366،ه.ش ):تركستان نامە،ترجمە كریم كشاورز، موسسە انتشارات اگاە.

براون : ادوارد گرانویل

  • (تهران 1381ه.ش ):تاریخ ادبیات در ایران ، ترجمە: غلام حسین صدری افشاری ، انتشارات مروارید .

بهار: محمد تقی

  • (تهران، 1350ه.ش):سبك شناسی، انتشارات امیر كبیر.

بیات: عزیز الله

  • (تهران، 1383): شناسائی منابع و ماخذ تاریخ ایران از ا‌غاز تا سلسلە صفویە، انتشارات امیر كبیر.

پیگو لوسكایا

  • (تهران، 1387):شهرهای ایران در زمان پارتیان و ساسانیان، ترجمە عنایت اللە رضا، انتشارات علمی فرهنگی .

دهخدا :علی اكبر

  • ( تهران 1377 ،ه.ش) :لغت نامە دهخدا، زیر نظر: محمد معین، چاپ دانشگاە تهران  .

بیانی, شيرين

  • (تهران، 1345 ه.ش ):تاریخ ال جلایر، انتشارات دانشگاه تهران.

  سومر: فاروق

 (تهران1369 ه. ش):قراقوینلوها ، ترجمه:‌ وهاب لی ، انتشارات علمی فرهنگی.

 محمد غبار: مير غلام محمد غبار

  • (تهران 1374 ه.ش) : افغانستان در مسير تاريخ ، چاپ انتشارات جمهورىجمهورى،
  • مصاحب: غلامحسین
  • تهران – نیویورك، 1345ه.ش ):دایرە المعارف فارسی،انتشارات فرانكلین. 
  • عەرەبیەكان :

الرفاع: علی عبد اللە

  • رواد علم الجغرافییە فی الحضارت العربیە الاسلامیە،مكتبە التوبە،د.م 1410هجری.
  • سه‌رچاوه‌ به‌ زمانی كوردى:

سامی: شەمسەدین

  • هەولێر ،2008:كورد و كوردستان لە یەكەم ئەنسكلۆپیدیای توركی لە مێژودا، و. احمد تاقانە دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس.

شێخ محەمەد: رابیعە فەتاح

  • (هەولێر، 2005) : كوردستان لە سەدەی پازدەی زایینیدا، چاپخانەی رۆشنبیری.

غەفور: عەبدوڵڵا

  • (سلێمانی،2002): فەرهەنگی جوگرافیای كوردستان، دەزگای سەردەم.

حوسێن :موحسین محەمەد:

– چەند توێژینەوەیەك لە مێژووی كورددا (كوژرانی دوا سوڵتانی خوارزمی بە دەستی كوردێك)، ئەکادیمیای کوردی، (هەولێر: 2013ز).

 حسین :محسن محمد: (لێكۆلینه‌وه‌ یه‌كی به‌راورد كارى له‌ نێوان دوو قه‌لآت دا خۆگریی قه‌ڵاتی هه ولێر له‌ مێژووداوپاشماوه‌ كانی قایمكاریی قه‌لآتی حه‌له‌ب، گ گۆڤارى كۆڕى زانیارى عێراق  ده‌سته‌ى كورد، به‌رگی بیست و سێ یه‌م و چواره‌م، ( به‌غدا:

 كريم :مصطفى محمد, (هه‌ولێر، 2018): لێكۆلینه‌وه‌یه‌ك له‌ مێژووی سیاسیی ده‌وله‌تی سه‌فه‌وی 1501 – 1736 ، چاپخانه‌ی زانكۆی سه‌لاحه‌دین.