ناونیشانی توێژینەوە: “درکپێکردن بە گۆڕانە دەنگییەکان لە زمانە ئێرانییە نوێیەکاندا”

(کوردیی و فارسیی بەنموونە)

(PP 220 – 252) 

تانیا ئیسماعیل حەمەئەمین                                      نالی ئەدھەم غەریب

Tanya.hamamin@uoh.edu.iq                         nali.gharib@uoh.edu.iq

07502303959                                                 07501721561

زانکۆی ھەڵەبجە                                              زانکۆی ھەڵەبجە

کۆلێژی پەروەردەی شارەزوور، بەشی کوردیی

بڵاوكردنه‌وه‌ : 29/10/2020

DOI: https://doi.org/10.31972/jickpll19.15

پوختە

زمانەکان ڕەنگدانەوەی ئەو بارودۆخ و سەردەمەن، کە تێیدا بەکاردەھێنرێن. سەردەمەکانیش جیاواز و ھەمەجۆرن، ھەربۆیە زمانەکانیش لە سەردەمە جیاوازەکاندا بەچەندیین شێوە و فۆڕمی جیاواز لەیەک دەرکەوتوون. لەکۆندا زمانەکان وەکو ئێستا نەبوون، گۆڕان دیارتریین و سەرەکیتریین ھۆکارە بۆ جیاوازییکردن لەنێوان سەردەمە زمانییەکاندا، کە بەشێوەیەکی فراوان و گشتگیر تەواوی بوار و لایەنە زمانییەکانی گرتووەتەوە. چەندیین بەڵگە و نموونەی ئێستایی و مێژویی لە تەواوی ئاستە زمانییەکاندا بەردەستن، کە سەلمێنەری گۆڕانە زمانییەکانن. بۆنموونە گۆڕانەکان لاتینییان دابەشی تەواوی ئەو زمانانەی ئێستای ئەوروپا کردووە. بەھەمانشێوە ھەر گۆڕانەکان بوون، کە ئەو زمان و شێوە زمان و زارانەیان لە سانسکریتیی و زمانە ئارییەکان دروستکردووە. تەواوی ئەو قوتابخانە و تیۆرییە زمانەوانییانەی، کە لە مێژوی زانستی زمان و ئێستاشدا ھەن بەگشتیی و لەڕوانگەی ھێڵە گشتییەکانی قوتابخانە و سەرنجە زمانەوانییەکانەوە شرۆڤەیان بۆ گۆڕان بەگشتیی و دیاردە دەنگییەکان بەتایبەتیی کردووە. لەمڕوانگانەوە ئەو ھۆکار و گۆڕانە دەنگییانەی، کە وایانکردووە زمانێک لە زمانێکی دیکە، زمان لە زارێک یان زارێک لە زارێکی دیکە…ھتد جیابکرێنەوە، ھەستکردن و درکپێکردنی قسەپێکەرانی ھەرکام لەو زمان و زار و شێوەزارانەیە بەو گۆڕانانەی “لێرەدا زیاتر سەرنج لەسەر گۆڕانە دەنگییەکانە”، کە بەسەر ئەو شێوازە جیاوازانەی بەکارھێنانە زمانییەکاندا ھاتوون، ھەر ئەم گۆڕانانەش جیاوازیی دەخەنە نێوان زمانەکان و سەردەمەکانیشیانەوە. بۆنموونە گۆڕانی ھەرکام لە دەنگەکانی وەک: (ب، و، ف، ڤ) بەیەکتر لەنێوان زمانەکانی (کوردیی، فارسیی)دا، وەک لە وشەکانی (‌آب، ئاو، ئاڤ)دا دەبینرێت، کە بەھەمانشێوە گۆڕانە دەنگییەکان لەنێوان زارەکانی ئەو زمانانەشدا ھەن، بۆنموونە زارەکانی زمانی کوردیی. لەم توێژینەوەیەدا گۆڕانی دەنگیی وشە ھاوبەشەکانی ھەردوو زمانی کوردیی و فارسیی دەستنیشاندەکرێت، بۆ دیاریکردنی ئەم گۆڕانانەش دەبێت بزانرێت ئەو وشانە لە قۆناغەکانی پێشتری زمانە ئێرانییەکاندا چۆنبوون.

زمانە ئێرانییەکان یەک خێزان پێکدەھێنن، کە لەیەک ڕەگ و ڕیشەی ھاوبەش جیابوونەتەوە. بوونی وشەی ھاوبەش و نزیکیی پێکھاتە ڕێزمانییەکانی ئەم زمانانە، خزمایەتیی ڕەگەزیی و نەژادییان دەردەخات. زمانە ئێرانییەکان لقێکن لە گروپی (زمانە ھیندۆ-ئێرانیەکان)، کە ئەوانیش سەر بە بنەماڵەی (زمانە ھیندۆ-ئەوروپاییەکانن). زمانەکانی کوردیی و فارسیی، لە زمانە ئێرانییە نوێیەکانن. زمانی کوردیی سەر بە لقی ڕۆژئاوایە، زمانی فارسیش سەر بە لقی باشوری ڕۆژئاوایە(ڕۆژئاواى ئێرانی كۆن). زمانە ئێرانییەکان بەچەند سەردەم و بارودۆخێکی جیاوازدا ڕۆیشتوون، جیاوازیی نێوان ئەو سەردەمانەش بە سێ قۆناغ دیاریکراوە: (قۆناغی کۆن، قۆناغی ناوەڕاست، قۆناغی نوێ). لەم توێژینەوەیەدا ھەوڵدەدرێت دەربارەی یەکێک لە دیاردە زمانییەکان (گۆڕانی دەنگیی) لە زمانە ئێرانییە نوێکاندا (کوردیی، فارسیی) بڕوانرێت. بەوردیی و دیاریکراویی گۆڕان و ھۆکارەکانیان و چۆنییەتی درکپێکردنی قسەکەران بەو گۆڕانانە دەستنیشانبکات. وشە کۆنەکان لە سەرچاوە و فەرھەنگە جۆربەجۆرەکانەوە وەرگیراون و بەراورد کراون بە ھەمان فۆڕم یان ناوەڕۆکی وشەکان لە ئێستادا و لە لایەن توێژەرانەوە لە شێوازی قسەپێکەرانی ئێستای سەر بە زمانەکانی کوردیی و فارسییەوە وەرگیراون و ئەو گۆڕانانە دەستنیشانکراون، کە بەسەر پێکھاتەی دەنگەکانی وشە و یەکەکاندا ھاتوون. ئەو وشانەی، کە وەرگیراون، زیاتر وشە ھاوبەشەکانی نێوان کوردیی و فارسیی وەرگیراو.

لەپێناو سەرنجێکی ورد و شرۆڤەیەکی زانستیانەدا، توێژینەوەکە جگە لە پوختە بەزمانەکانی کوردیی و فارسیی و ئینگلیزیی ھەروەھا پێشەکیی و ئەنجام و لیستی سەرچاوەکان، لە دوو بەش پێکدێت. بەشەکانیش کراون بە چەند پارێکەوە و بەمجۆرە جیاکراونەتەوە:

بەشی یەکەم1) گۆڕانی دەنگیی و زمانە ئێرانییەکان

پاری یەکەم1/1) گۆڕانی دەنگیی

پاری دووەم1/2) دابەشکردنی زمانە ئێرانییەکان بەپێی قۆناغە مێژووییەکان

بەشی دووەم2) گۆڕانە دەنگییەکان لە زمانە ئێرانییە نوێیەکاندا (كوردیی و فارسی بەنموونە)

پاری یەکەم2/1) گۆڕانی دەنگە بزوێنەکان

پاری دووەم2/2) گۆڕانی دەنگە نەبزوێنەکان

وشە کلیلییەکان: زمان، گۆڕان، زمانە ئێرانییەکان، دەنگ.

تەواوی توێژینەوەکە بخوێنەوە

سەرچاوەکان

1- زمانی کوردیی:

1- خۆشحاڵی، بێھزاد. (2008)، فیلۆلۆجیای زمانی کوردی و مێژووی کوردستان، چاپخانەی خانی، دھۆک.

2- خۆشناو، نەریمان عەبدوڵا. (2014)، دەنگسازی، چاپی دووەم، چاپخانەی ھێڤی، ھەولێر.

3- سدیق، فاروق عومەر. (2011)، لەدایکبوونی وشە، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.

4- فەتاح، محەمەد مەعروف. (2011)، زمانەوانی. چاپی سێیەم، ھەولێر.

5- کەمرێ، بێرنارد. دایەمەند، جێرید. واڵن، دەوگ. ھاریسن، ک.دەیڤید. (2007)، زمان، چاپخانەی تیشک، ھەولێر.

6- مەحویی، محەمەد.(2008)، فۆنەتیک و فۆنۆلۆژیی(فۆنۆلۆژیی)، بەرگی دووھەم، زانکۆی سلێمانیی، سلێمانیی.

2- زمانی فارسیی:

1- ابوالقاسمی، محسن.( 1394)، تاریخ مختصر زبان فارسی، چاپ ششم، تهران، انتشارات طهوری.

2- ابوالقاسمی، محسن.(1392)، دستور تاریخی زبان فارسی، چاپ دهم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)

3- ادموندز، سیسیل جی.(1367)، کردها، ترک ها، عرب ها، ترجمه: ابراهیم یونسی، تهران، انتشارات امیر کبیر.

4- ارانسکی، یوسیف میخائیلوویچ.(1386) ، زبانهای ایرانی، ترجمه: دکتر علی اشرف صادقی، چاپ دوهم، تهران، انتشارات سخن.

5- آرلاتو، آنتونی.( 1384)، درآمدی بر زبانشناسی تاریخی، ترجمه: دکتر یحیی مدرسی، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

6- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی.( 1392)، زبان پهلوی و ادبیات و دستور آن، چاپ هشتم، تهران، انتشارات معین.

7- باقری، مهری.( 1396)، تاریخ زبان فارسی، چاپ بیستم، تهران، نشره قطره.

8- تفضلی، احمد.( 1393)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ هفتم، تهران، انتشارات سخن.

9- حمه امین، تانیا.( 1395)، بررسی ساختمان اسم در گویش سورانی کردی و فارسی میانه، پایان نامه ای  فوق لسانس، رشته ای فرهنگ و زبانهای باستانی ایرانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.

10- دوست، محمد حسن.( 1395)، فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، جلد، 1، 2، 3، 4، 5 تهران، نشر ژیار.

11- رخزادی، علی.( 1390)، آواشناسی و دستور زبان کردی، سنندج، انتشارات کردستان.

12- رضائی باغ بیدی، حسن.( 1388)، تاریخ زبانهای ایرانی، چاپ دوم، تهران، مرکز دائرة المعار ف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی).

13- رضائی باغ بیدی، حسن.( 1388)، راهنمای زبان پارتی، چاپ دوم، تهران، انتشارات ققنوس.

14- سنندجی، میرزا شکرالله.( 1366)، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، تهران، انتشارات امیر کبیر.

15- فرشیدورد، خسرو.( 1394)، دستور مختصر امروز بر پایۀ بانشناسی جدید، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.

16- کنت، رولاند.گ. (1391)، فارسی باستان(دستور زبان، متون، واژه نامه)، ترجمه: سعید عریان، تهران، انتشارات علمی.

17- گیوی، حسن احمدی و حسن انوری.( 1394)، دستور زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات فاطمی.

18- مطلق، جلال خالقی.( 1394)، فرهنگ ریشه شناسی فارسی، تهران،انتشارات مهر افروز.

19- مکنزی، دیویدنیل.( 1390)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه: مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

20- منصوری، یدالله.( 1384)، بررسی ریشه شناختی فعلهای زبان پهلوی، تهران، تهران.

21- مولایی، جنگیز.( 1387)، راهنمای زبان فارسی باستان، چاپ دوم، تهران، نشر مهر نامگ.

22- مینورسکی، ولادیمیر.( 1382)، کردها نوادگان مادها، مترجمان: جلال جلالی زاده و جاماسب کردستانی، سنندج، نشر ژیار.

23- ناتل خانلری، پرویز.( 1395)، تاریخ زبان فارسی، چاپ دهم، تهران، تهران، فرهنگ نشر نو.

24- وفایی، عباسعلی.( 1391)، دستور تطبیقی(فارسی-عربی)، تهران، انتشارات سخن.

3- زمانی ئینگلیزیی:

1- Aitchison, Jean. 2001. Language Change, Progress or Decay? Third Edition. Cambridge University Press.

2- Croft, William. 2000. Explaining Language Change, An Evolutionary Approach. Longman Linguistics library. England.

3- Frye, Richard N, 2011, History of the Persian language in the east. (central asia).

4- Hickey, Raymond. 2010. Handbook of Pragmatics. Amesterdam, Philadilphia.

5- Jackson, A.v.w, 2014, Avesta Grammar and reader, Tehran, asatir.